श्रीगणेशाय नमः
जयजयाजी पंढरीराया ॥ भोक्तया षडगुणऐश्वर्या ॥ ऐसी सोसूनि अपार माया ॥ सकळ कळा तुझेनि ॥१॥
घटपटतन्तु आकाशन्याय ॥ सर्व तंवचि ब्रह्म होय ॥ ऐसे असूनि निराळा राहे ॥ अव्यक्त व्यक्ती पावुनी ॥२॥
कीं अपार घटी अपार तरणी ॥ व्यापून ऐक्य दिसे गगनीं ॥ त्याचि न्यायें मोक्षदानी ॥ व्याप्त असे सर्वांतें ॥३॥
तरी पूर्णब्रह्म नाथवेष ॥ करुणानिधि पंढरीचा अधीश ॥ माय कनवाळु जगान्निवास ॥ भक्तवत्सल नटलासे ॥४॥
तरी हे दीनबंधो भक्तव्यापका ॥ पुंडलीकवरदायका ॥ आतां पुढें रसना दोंदिका ॥ भक्तिसार वदवीं कां ॥५॥
मागिले अध्यायीं रामदर्शन ॥ आणि द्वितीयीं अंजनीनंदन ॥ गोरक्षालागीं भेटून ॥ अदृश्यपणीं मिरविले ॥६॥
असो स्वस्थाना गेला अयोध्यानाथ ॥ येरीकडे अंजनीसुत ॥ शृंगमुरडा जाऊनि त्वरित ॥ सानवेषें नटलासे ॥७॥
गुप्तवेषें राजसदन ॥ पाहता झाला अंजनीनंदन ॥ एकांतसदनीं मैनाकिण पदमिण ॥ मंचकावर पहुडली ॥८॥
सुखनिद्रा शयनीं असून ॥ परिचारिका गेल्या उठोन ॥ ऐसी एकांतसंधी पाहून ॥ धवळारी तैं संचरला ॥९॥
चपळपणीं तो मंचकाजवळी ॥ जाऊनि बैसला प्रतापबळी ॥ कीलोतळा पद्मिणी कमळी ॥ करपात्रीं धरियेली ॥१०॥
व्यक्त होतां करकमळ ॥ सावध झाली कीलोतळा वेल्हाळ ॥ तों दृष्टीं देखिला अंजनीबाळ ॥ चरणावरी लोटली ॥११॥
कीलोतळा आणि मैनाकिनी ॥ तृतीय नाम जिये पद्मिणी ॥ यापरी श्रोते बोलती कल्पनीं ॥ कवणें अर्थी हीं नामें ॥१२॥
तृतीयं अभिधाना ती दुहिता ॥ झाली असे कवण अर्था ॥ मग त्या कल्पनीं वाक्सरिता ॥ व्यक्ती घेणें मिरवली ॥१३॥
ऐसा पाहूनि श्रोतियां आदर ॥ बोलता कवि सादर ॥ तृतीय भिन्न भिन्न प्रकार ॥ कैशा रीतीं ऐका त्या ॥१४॥
तरी पर्वतांमाजी मंदरगिरी ॥ जंबुद्वीप त्याची प्रथम पायरी ॥ यापरी सिंहलद्वीपाची दुसरी ॥ मेरुमंदार आहे कीं ॥१५॥
यापरी सिंहलद्वीपभुवनीं ॥ स्त्रिया जितुक्या असती पद्मिणी ॥ त्यांत ही मुख्य मैनाकिनी ॥ स्वरुपवंती मिरवतसे ॥१६॥
तों एके दिवशीं अभ्यंग करुनि ॥ उभी राहिली धबळारी जाऊनी ॥ ते सहज दृष्टीं दिशागमनीं ॥ आकाशातें पहातसे ॥१७॥
हस्तीं झगटती कबरीभार ॥ तों वर दृष्टी जाऊनि गोचर ॥ उपरीचवसु विमानावर ॥ आरुढ होऊनि जातसे ॥१८॥
विमानारुढ झाला होता ॥ तों वसन एकांगें झालें तत्वतां ॥ आवेशें बाहेर लिंग दर्शतां ॥ असावध बैसलासे ॥१९॥
विमानावरी गवाक्षद्वार ॥ त्यांतूनि दिसे अवयव समग्र ॥ तों मैनाकिनी पाहूनि नेत्रें ॥ हांसे खदखदां ते काळीं ॥२०॥
तें ऐकूनि वसुनाथ ॥ विक्षेपोनि बोलता झाला तीतें ॥ म्हणे पापिणी परपुरुषातें ॥ पाहूनिया हासलीस ॥२१॥
तरी ऐसी जारिणी वरती ॥ धरुनि राहसी स्वगृहाप्रती ॥ माझेविषयीं कामशक्ती ॥ उदभवली म्हणूनि हांसलीस ॥२२॥
तरी मी नोहें तैसा भ्रष्ट ॥ सकळ वसूमाजी श्रेष्ठ ॥ इंद्रियदमनीं एकनिष्ठ ॥ पूर्णतपा साधीतसें ॥२३॥
तरी मम अभिलाष धरुनी ॥ गदगदां हांससी पापिणी ॥ तरी पुरुष विनोदे स्वस्थानीं ॥ जाऊनियां पडशील ॥२४॥
स्त्रीदेशांत स्त्रीकटकीं ॥ वस्ती होईल तुझी शेखी ॥ मग कैंचा पुरुष ते लोकीं ॥ दृष्टीगोचर होईल ॥२५॥
ऐसें बोलता वसु अंतरिक्ष ॥ परम लाजली पद्मिणी सुलक्ष ॥ परी पदच्युत शब्द ऐकतां प्रत्यक्ष ॥ स्तुतिसंवादा व्यापिली ॥२६॥
म्हणे महाराजा वसुनाथा ॥ अपराध झाला विषम आतां ॥ अपराधाचें विवरण करितां ॥ बोलतां न ये आम्हांसी ॥२७॥
परी हा असो प्रारब्धयोग ॥ कदा न सुटे आचरला भोग ॥ तरी उश्श्याप देऊनि आतां चांग ॥ स्वपदातें स्थापावें ॥२८॥
तुम्ही वसु सर्वप्रकारें ॥ भरलां आम्हां शांतिभांडारे ॥ परम कनवाळू इंद्रियें साचारें ॥ योगदमनीं मिरवला ॥२९॥
तरी उश्श्याप देऊनि मातें ॥ करीं महाराजा पदाश्रित ॥ मग अंतरिक्ष षाहूनि ढळाळिते ॥ उश्शापातें बदलासे ॥३०॥
म्हणे पद्मिणी ऐक वचन ॥ स्त्रीराज्यांत कीलोतळा स्वामीण ॥ तेथें आयुष्य सरल्या पूर्ण ॥ तैं पदीं वससील तूं माये ॥३१॥
परी मज भावें निवेदिलें चित्त ॥ तरी महीं मिरवेल माझा सुत ॥ तो तुज स्वीकारुनि होईल रत ॥ मच्छिंद्रनाथ म्हणोनियां ॥३२॥
तो रत झालिय अंगसंगीं ॥ पुत्र लाभसील रेतप्रसंगीं ॥ मीननाथ हें नाम जगीं ॥ प्रसिद्ध मिरवेल महीतें ॥३३॥
तो पुत्र झालिया तूतें शेवटीं विभक्ती होईल मच्छिंद्र जेठीं ॥ मग तूं स्वपदा येऊनि गोरटी ॥ भोग भोगीं स्वर्गीचा ॥३४॥
याउपरी बोलली मैनाकिनी ॥ पुरुष नाहीं कां तया भुवनीं ॥ सकळ स्त्रिय दिसती अवनीं ॥ काय म्हणोनी महाराजा ॥३५॥
तरी पुरुषावांचूनि संतती ॥ कोठूनि होतसे नसूनि पती ॥ येरु म्हणे येऊनि मारुती ॥ भुभुःकार देतसे ॥३६॥
उर्ध्वरेता वायुनंदन ॥ वीर्य व्यापितसे भुभुःकारेकरुन ॥ मग उत्पत्ति उदयजन्म ॥ तेथें होतसे शुभानने ॥३७॥
बाळतनु जो पुरुषधारी ॥ मृत्यु पावे तो भुभुःकारीं ॥ तितुक्याविण अचळनारी ॥ महीवरी विराजती ॥३८॥
ऐसें वदता अंतरिक्ष मात ॥ मम बोले पद्मिणी जाऊन त्वरित ॥ हे महाराजा मच्छिंद्रनाथ ॥ येईल कैसा त्या ठाया ॥३९॥
प्रत्यक्ष पुरुष पावती मरण ॥ ऐसी चर्चा तेथें असून ॥ कैसा येईल तव नंदन ॥ मम भोगार्थ महाराजा ॥४०॥
अंतरिक्ष म्हणे वो शुभाननी ॥ तूं कीलोतळेचे उपरी जाऊनि ॥ बैसोनि उपरी तपमांडणीं ॥ अराधावा मारुती ॥४१॥
प्रसन्न झालीया वायुनंदन ॥ मग मुक्त करील त्या भयापासून ॥ परी तुज सांगतों ती खूण ॥ चित्तामाजी रक्षावी ॥४२॥
प्रसन्न होईल जेव्हां मारुती ॥ मागणे करिजे अंगसंगती ॥ मग तो संकटीं पडूनि क्षिती ॥ मच्छिंद्रातें आणील ॥४३॥
तरी हा रचूनि दृढतर उपाय ॥ मिरवत आहे मारुती भय ॥ तरी तयाचे हस्तें साधावें कार्य ॥ मच्छिंद्रातें आणोनी ॥४४॥
याउपरी बोले पद्मिणी युवती ॥ रामचरणीं श्रीमारुती ॥ कैसें मातें द्यावी गती ॥ ऐसें म्हणावें महाराजा ॥४५॥
परी ऐसिये बोलप्रकरणी ॥ मारुतीच मिरवला विषयध्वनी ॥ मग तव सुत मच्छिंद्र कोठूनीं ॥ येथें येईल महाराजा ॥४६॥
ऐसें अंतरिक्ष ऐकतां वचन ॥ म्हणे विषयोपद्रवरहित वायूनंदन ॥ ब्रह्मचर्यव्रतातें लोटून ॥ रतिसुखातें मिरवेल ॥४७॥
तरी हा संशय सोडूनि गोरटी ॥ अर्थ धरिजे इतुका पोटीं ॥ मच्छिंद्रा लाहसील येणे कोटीं ॥ हनुमंतेकरुनियां ॥४८॥
ऐसें सांगूनिया अंतरिक्ष ॥ स्वस्थाना गेला वसु दक्ष ॥ येरीकडे मैनाकिनी प्रत्यक्ष ॥ स्त्रीराज्यांत प्रवर्तली ॥४९॥
शृंगार मुरडा राजपट्टणीं ॥ भ्रमणकरितां ती पद्मिणी ॥ तो ते चर्मिकेचे सदनी ॥ सहजस्थिती पातली ॥५०॥
सहजस्थितीं जाऊनि ओसरीं ॥ बसती झाली शुभगात्री ॥ तों ती चर्मिका पाहूनी नेत्रीं ॥ बोलती झाली तियेतें ॥५१॥
म्हणे माय वो शुभाननी ॥ कोठे अससी लावण्यखाणी ॥ येरी म्हणे वो मायबहिणी ॥ सिंहलद्वीपीं मी असतें ॥५२॥
परी अंतरिक्षवसूचे शापेंकरुन ॥ पाहतें झालें माय हें भुवन ॥ आतां माझें संगोपन ॥ कोणी करील कळेना ॥५३॥
ऐसी ऐकूनि पद्मिणीवाणी ॥ बोलती झाली ती चर्चिणी ॥ म्हणे माय वो माझे स्थानीं ॥ राहूनि सुख भोगीं कां ॥५४॥
स्वहस्तें करुनि षाक ॥ हरीत जा माये तृषभूक ॥ मी आपुल्या गृहींची एक ॥ तारंबळ होतसे ॥५५॥
तरी माय वो उपेक्षा सोडून ॥ सेवीं माय वो माझें सदन ॥ कन्येसमान तुज पाळीन ॥ सर्व सुख देऊनियां ॥५६॥
ऐसी ऐकूनि तियेची वार्ता ॥ परम तोषली हदयीं दुहिता ॥ मग तेथोंचि राहूनि बल्लवी हस्ता ॥ क्रियेलागी आराधी ॥५७॥
हस्तें करुनि पाकनिष्पत्ती ॥ हरीत चर्मिकेचे क्षुधेप्रती ॥ शेवटीं भोजनक्रियेसंगतीं ॥ आपण सेवी नित्यशा ॥५८॥
यासही लोटतां बहुत दिन ॥ कीलोतळा राज्यस्वामीण ॥ आयुष्य सरलें जरा व्यापून ॥ मग मंत्र्यालागीं बोलतसे ॥५९॥
म्हणे आयुष्य सरलें निकट ॥ तरी कोणास हो द्यावा राज्यपट ॥ मंत्री म्हणे माळिका चोखट ॥ गजशुंडी विराजवावी ॥६०॥
सकळ स्त्रिय पाचारुन ॥ गज प्रेरावा माळ देऊन ॥ त्यासी भेटेल दैववान ॥ माळग्रहणीं ग्रीवेंत ॥६१॥
ऐसें बोलता मंत्रीं तये वेळां ॥ परम तोषली कीलोतळा ॥ मग सुदिन पाहूनि कार्यमंगळा ॥ अर्पिली माळा गजशुंडीं ॥६२॥
समग्र स्त्रियांची सभा करुन ॥ मग तो प्रेरिला माळ देऊन ॥ तें प्रांतीं मैनाकिनी पाहून ॥ माळ ग्रीवेंत ओपिली ॥६३॥
या उपरांतिक भोगितां राणीव ॥ आचरली पूर्वोक्त तपपर्व ॥ वश केला मनोभावें ॥ रामदूत तियेनें ॥६४॥
वश झाला अंजनीनंदन ॥ हें पूर्वीच लिहिलें कथन ॥ वायुसुतें मच्छिंद्राकारण ॥ निवेदलें प्रकरण पूर्वीं ॥६५॥
तरी असो ऐसें कथन ॥ सिंहलद्वीपीं मैनाकिनी नाम ॥ मातापितरांच्या आवडींकरुन ॥ नाम ऐसें विराजलें ॥६६॥
यापरी सिंहलद्वीपींची दारा ॥ म्हणोनि सर्वांच्या वागुत्तरा ॥ पद्मिणी नाम सर्वोपचारा ॥ बोभावती कटकांत ॥६७॥
कीलोतळेचें पावली आसन ॥ म्हणोनि कीलोतळा ऐसें नाम असो गुप्तरुपें वायुनंदनें ॥ सावध केली कीलोतळा ॥६८॥
सावध करोनि तीतें ॥ म्हणे कीलोतळे ऐके मात ॥ तुवां मज ठेवूनि वचनांत ॥ मच्छिंद्रनाथ आणविला ॥६९॥
तरी तव वचनापासून ॥ सुटलों आहें अर्थ करुन ॥ परी तव सुखासी पातलें विघ्न ॥ मच्छिंद्रशिष्य येतो कीं ॥७०॥
तो मच्छिंद्राहुनि प्रतापवंत ॥ नामीं मिरवला गोरक्षनाथ ॥ तो अजिंक्य असे तयाचें सामर्थ्य ॥ वर्णवेना वाचेसी ॥७१॥
म्यां तुझ्यासाठीं यत्न केला ॥ श्रीराम मध्यस्थ घातला ॥ परी अवमानूनि उभयतांला ॥ मच्छिंद्रा नेऊं म्हणतसे ॥७२॥
तरी तो आतां येईल येथें ॥ त्यासी सज्ज करुनि प्रीतातें ॥ गोंवूनि घ्यावा कोणे हितार्थे ॥ सुखसंपत्ति दावूनियं ॥७३॥
परी तो नोहे मच्छिंद्रासमान ॥ विषयीं विरक्त तपोधन ॥ कैसा राहील नवलविधान ॥ सर्वोपरी विरक्त तो ॥७४॥
परी वाचागौरव द्रव्यगौरव ॥ आसनगौरव वसनगौरव ॥ भोजनादि नानावैभवें ॥ गौरवोनि गोंवावा ॥७५॥
जैसा जतन करी पावक ॥ संग्रहीं जे गौरवी राख ॥ कीं चिंधीवेष्टणे रक्षणें माणिक ॥ होत आहे शुभाननी ॥७६॥
तैसा बहुविध गौरव करुन ॥ तुष्ट करावें तयाचें मन ॥ ऐसें सांगूनि वायुनंदन ॥ गमन करिता पैं झाला ॥७७॥
परी ती चपळ मैनाकिनी ॥ मारुति बैसविला कनकासनीं ॥ षोडशोपचारें पूजा करोनी ॥ बोळविला महाराजा ॥७८॥
स्वस्थाना गेला वायुसुत ॥ येरीकडे गोरक्षनाथ ॥ वेश्याकटकीं मार्गी येत ॥ मुक्काममुक्कामासी साधूनियां ॥७९॥
जैसे पक्षी करिती गमन ॥ या तरुडूनि त्या तरुवरी जाऊन ॥ तेवीं गोरक्ष मुक्काम करुन ॥ श्रृंगमुरडीं पातला ॥८०॥
गांवानिकट पेठेंत ॥ धर्मशाळा होती त्यांत ॥ वेश्याकटकीं राहुनि तेथ ॥ शिबिरापरी योजिलें ॥८१॥
मग ती वेश्या मुख्य नायिका ॥ कलिंगा नामें मुख्य दोंदिका ॥ साजसरंजाम घेऊनि निका ॥ राजसदनीं चालिली ॥८२॥
सर्व वेश्या सात पांच ॥ घेऊनि रुपवंत गुणवंत साच ॥ ऐसें कटकीं करोनि संच ॥ राजांगणी मिरवली ॥८३॥
राजद्वारीं उभी राहून ॥ पाठविलें वर्तमान ॥ द्वाररक्षके आंत जाऊन ॥ वेश्याकटकी सांगितलें ॥८४॥
हे महाराजा राजद्वारीं ॥ कलावती कलाकुसरी ॥ रुपवती गुणगंभीरी ॥ भेटीलागीं पातली ॥८५॥
तरी आज्ञेप्रमाणें वदूं तीतें ॥ ऐसी ऐकतां किलोतळा मात ॥ म्हणे घेऊनि या सभास्थानांत ॥ अवघे समारंभेंमीं ॥८६॥
ऐसें ऐकतां द्वारीं दूतीं ॥ सर्वेचि पातली द्वारावती ॥ घेऊनि कलिंगा कलावती ॥ सभास्थानीं पातली ॥८७॥
तों कनकतगटीं रत्नकोंदणीं ॥ मच्छिंद्र मिरवला कनकासनीं ॥ निकट बैसली मैनाकिनी ॥ निजभारें शोभलीं ॥८८॥
जैसी नभीं उडुगणज्योती ॥ मध्यें मिरवला रोहिणीपती ॥ त्याचि न्यायें मच्छिंद्राभोंवती ॥ सकळ स्त्रिया विराजल्या ॥८९॥
कीं तेजःपुंज हाटकासनीं ॥ हिरा मिरवला शुद्ध कोंदणीं ॥ नवरत्न हिरे वेष्टित हिरकणी ॥ तैसा शोभला मच्छिंद्र ॥९०॥
कीं शैल्या नव्हेत त्या रश्मिज्वाला ॥ मध्यें मच्छिंद्र अर्कगोळा ॥ कनकासनीं ते सदनीं सकळां ॥ राजसभेंत मिरवत ॥९१॥
असो ऐसी सभा सघन ॥ कलिंगा दृष्टीनें पाहोन ॥ मग बोलती झाली सभेवचन ॥ मैनाकिनीरायातें ॥९२॥
हे महाराजा शैल्यापती ॥ ऐकूनि नामाभिधानकीर्ती ॥ सोडूनि आपुल्या देशाप्रती ॥ येथें आलें महाराजा ॥९३॥
तरी कीर्तिध्वज फडकत अवनीं ॥ तैसी अवलोकनीं आली करणी ॥ मही कलावंत राजभुवनीं ॥ विराजतसे महाराजा ॥९४॥
बृहद्रथ राजा हस्तिनापुरी ॥ कीर्तिध्वज धर्माचारी ॥ यचि नीतीं बंगालधरित्रीं ॥ गोपीचंद विराजला ॥९५॥
याचि नीतीं कीर्तिध्वज ॥ शैल्यादेशीं कीलोतळानाम राज ॥ ऐसी वरुनि सत्कीर्तिभाज ॥ येथें आलें महाराजा ॥९६॥
ऐसी बोलतां कलिंगा युवती ॥ परम तोषला कीलोतळाभूपती ॥ मग समुच्चयें विचार करोनि अन्नभुक्ती ॥ देऊनि बोले कीलोतळा ॥९७॥
तंव ती कलिंगा येऊनि शिबिरीं ॥ मध्यान्हसमया सारोनि उपरी ॥ साजसरंजाम सजूनि परी ॥ सावध रात्रीं बैसली ॥९८॥
तों येरीकडे मैनाकिनी ॥ येऊनि बैसली सभास्थानीं ॥ सभामंडप श्रृंगारोनी ॥ दीपमाळा रचियेल्या ॥९९॥
लावूनि स्फटिकांची कूपिका ॥ मेणबत्ती लावोनि दीपका ॥ अगरबत्तीगंध लोकां ॥ घ्राणोघ्राणीं मिरवतसे ॥१००॥
तबकीं भरोनि गंगेरी पानें ॥ विडे रचिले त्रयोदशगुणी ॥ त्यांत फुलें अत्तरदाणी ॥ लोकांमाजी मिरवतसे ॥१॥
येरी कलिंगा राजसदना जात ॥ सवें चालिला गोरक्षनाथ ॥ परी कलिंगे पाचारोनि एकांत ॥ गुज सांगे तियेसी ॥३॥
म्हणे वो ऐक गुणगंभीरी ॥ तूं नाट्या करिसील सभेभीतरी ॥ तरी मृदंगवाद्य माझे करीं ॥ सभास्थानीं ओपीं कां ॥४॥
शैल्यासभे कटकस्थानीं ॥ रिझवितां माजे वाजवणीं ॥ मग द्रव्यलाभ घे ओढोनि ॥ मानेल तैसें माग तेथें ॥५॥
ऐसें ऐकतां कलिंगा वदत ॥ हे वरिष्ठ महाराजा गुणसमर्थ ॥ सभेस्थानीं स्त्रिया समस्त ॥ पुरुष नसे त्या ठायीं ॥६॥
तरी तुम्हांलागीं तेथे नेतां ॥ वितर्क वाढेल संशय चित्ता ॥ स्त्रीदेशांत पुरुष व्यक्त ॥ कोठेंचि नाहीं म्हणोनि ॥७॥
ऐसें ऐकूनि तपोद्रुम ॥ म्हणे एकें वो सुमध्यमे ॥ अंगनावेषे येतों नटून ॥ रंग तुझा लुटावया ॥८॥
माझी इच्छ होईल पूर्ण ॥ तूतेंही मिळेल अपार धन ॥ मग ती कलिंगा आवडीने ॥ अवश्य नाथा म्हणतसे ॥९॥
मग लेवूनि कंचुकीसार ॥ परिधानिलें उत्तम चीर ॥ जटावियुक्त करोनि भार ॥ भांग मुक्तांनी भरियेला ॥११०॥
भाळीं चर्चूनि कुंकुमकोर ॥ सोगया अंजनी मिरवले नेत्र ॥ कबरीकरुनि चीरपदर ॥ नाभिस्थानीं खोंविला ॥११॥
काढोनि कर्णमुद्रिकाभूषण ॥ ताटके केलीं परिधान ॥ तेही कोंदणीं जडावरत्नें ॥ नक्षत्रांसम झळकती ॥१२॥
कीं एकाग्र करुनि रोहिणीपती ॥ करुं पातले श्रवणीं वस्ती ॥ मुक्तघोष नासिकाप्रती ॥ सरजी नथ शोभतसे ॥१३॥
पाचकंकणजडित भूषण ॥ ग्रीवेमाजी अपार हेम ॥ नाना नगीं हाटकगुण ॥ मुक्तलडा शोभल्या ॥१४॥
असो आतां किती वर्णन ॥ अंगनावेषें गोरक्षनंदन ॥ परम शोभला चपळेपण ॥ वैश्यांगणी तळपतसे ॥१५॥
आधींच पूर्ण हेमकांती अवतारी ॥ त्यावरी नटला हेमशृंगारी ॥ मग वर्णदशास्वरुपापरी ॥ रंभा दासी शोभली ॥१६॥
ऐसिया आव्हानूनि पैंजणी ती ॥ मृदंग कवळूनि प्रतिहातीं ॥ नटनृत्यस्वरुपी राजपंक्ती ॥ जाणूनियां मिरविली ॥१७॥
परी त्या शैल्या शुभाननी ॥ पाहती पुरवंडा सुलोचनी ॥ एकमेकां बोलती वाणी ॥ मदनबाळी हेही असे ॥१८॥
सकळ नाट्यकलावती ॥ विकळस्वरुप नीच दिसती ॥ म्हणती धन्य विधात्याप्रती ॥ रचिली मूर्ति अनुपम्य ॥१९॥
समस्त वदूं जरी उर्वंशी ॥ तरी हिच्यापुढें वाटती दासी ॥ चपळतेजें सहजेंसी ॥ तळपत आहे बाळी हे ॥१२०॥
सहज सोडोनि प्रत्योदक ॥ नाद दर्शबी अलौलिक ॥ पाहतेपणीं पडूनि टक ॥ विस्मयातें पडती त्या ॥२१॥
वाद्यनादानें व्यक्तींत ॥ मेळवीं ताल अति अदभुत ॥ परी सकळ शैल्यांचे चक्षु तेथ ॥ एका ठायीं मीनले ॥२२॥
कलिंगा मुख्य नायकिणी ॥ परी पुरवंडा दैन्यवाणी ॥ जैसें उदया येतां तरणी ॥ सकळ तेजा लोषती ॥२३॥
असो नाट्यदारा कलिंगेसहित ॥ उभ्या राहिल्या करुं नृत्य ॥ तैं कटीं कवळूनि मृदंगातें ॥ कुशळ वाजवी पुरवंडा ॥२४॥
संगीत स्वरित गायन ॥ शैल्या सकळ तुकावती मान ॥ अहा अहा बोलूनि वचन ॥ धन्य म्हणती कलिंगा ॥२५॥
सकळ शैल्या सभांगणीं ॥ त्यांत मच्छिंद्रनाथ कनकासनीं ॥ कीं पदमाळिके चिंतामणी ॥ हिरा चमक दावीतसे ॥२६॥
पुढारां पाहूनि गुरुनाथ्य ॥ मनच्या मनीं नमन करीत ॥ परम हेलावे आनंदें चित्त ॥ म्हणे कृतार्थ झालों मी ॥२७॥
आतां श्रीगुरुचे पाहिले चरण ॥ सकळ झालों तापहीन ॥ मग स्फुरण ये कुशळपणीं ॥ वाद्यकळा मिरवीतसे ॥२८॥
तैं नृत्य गीत संगीत होतां ॥ पाहूनि लाजे विधिदुहिता ॥ लाजत अप्सरा गंधर्व माथा ॥ ठेऊनि पाहती चरणांतें ॥२९॥
तानमान रंगप्रकार ॥ तल्लीन झाले सकळ भार ॥ मान तुकावूनि नाथ मच्छिंद्र ॥ अहा अहा म्हणतसे ॥१३०॥
मग परिधानावया उंच वस्त्र ॥ काढूनि हस्तें देत मच्छिंद्रनाथ ॥ तों पुढारा पाहुनि हर्ष बळवंत ॥ लाघवकळे वर्तवी ॥३१॥
मृदंगवाद्य वाजवितां ॥ अदभुतपण कुशळता ॥ तया नादातें अक्षरव्यक्ता ॥ भांतीभांती काढितसे ॥३२॥
त्या अक्षरांमाजी अक्षर ॥ मच्छिंद्रनामे चमत्कार ॥ दावूनि पुढें तोचि व्यवहार ॥ रंगासमान नाचवी ॥३३॥
मृदंग अक्षरीं तैसीं चर्या ॥ दावीतसे गुरुवर्या ॥ ” चलो मच्छिंदर गोरख आया ” ॥ पुन्हा अक्षरें आच्छादी ॥३४॥
परी अक्षरें मच्छिंद्रातें ॥ श्रवण होतां पाहे भवतें ॥ चित्ती चाकाटूनि म्हणे येथें ॥ कोठूनि आला गोरक्ष ॥३५॥
येरीकडे सहज चालीं ॥ गोरक्ष वाजवी गायनपाउलीं ॥ रंजीत देखतां गुरुमाउली ॥ तीचि अक्षरें आणीतसे ॥३६॥
आणिता अक्षरें पूर्वव्यक्त ॥ होतांचि मच्छिंद्रु दचकत ॥ भंवतें पाहूनि गोरक्षनाथ ॥ कोठे आहे म्हणतसे ॥३७॥
शैल्या आणि कलावासिनी ॥ तयासी व्यक्त न पाहतां नयनीं ॥ कोठूनि पडतसें अक्षरघ्वनी ॥ श्रवणीं आमुचे साजणी ॥३८॥
पिशाचवाणी भंवतीं पाहतसे ॥ घडीघडी चित्त दचकतसे ॥ थडथडोनी हदय उडतसे ॥ आला गोरक्ष म्हणोनी ॥३९॥
मग न आवडे सभा कनकासन ॥ मुख वाळलें झालें म्लान ॥ मग कोणी ऐकेना गायन चित्तीं फार व्यापिले ॥१४०॥
” चलो मच्छिंदर गोरख आया ” ॥ जंव जंव अक्षरें हीं ऐकूनियां ॥ तंव तंव दचकूनि गेली काया ॥ काळिमा तेव्हां येतसे ॥४१॥
तंव पाहूनि कीलोतळा ॥ हदयी पेटूनि चिंतानळा ॥ काळिंबी काया म्हणूनि सकळा ॥ रोमांच उठती शरीरी ॥४२॥
तंव पाहूनि कीलोतळा ॥ म्हणे महाराजा तपपाळा ॥ सुरस रंगीं मुखकमळा ॥ काळिंबी कां वरियेली ॥४३॥
येरी म्हणे वो मैनाकिनी ॥ मातें दिसते विपरीत करणी ॥ मच्छिंद्रशिष्य गोरक्ष अवनी ॥ भय आहे तयाचें ॥४४॥
तो परम पवित्र भक्तचूडामणी ॥ विषया नातळे इंद्रियदमनीं ॥ महाप्रतापें तपोखणी ॥ बैरागी तो असे हो ॥४५॥
अगे तो येतां तव पट्टणीं ॥ नेईल मातें स्वदेशअवनीं ॥ मग तव रतीची सुखयामिनी ॥ गोरक्षअंकीं नासेल ॥४६॥
ऐसें ऐकतां कीलोतळा ॥ मारुतिसूचनेचा खूणगरळा ॥ हदयीं व्यापूनि जाळूं लागला ॥ मुख कोमाविति पैं झाली ॥४७॥
मग तो रंग नाट्यकृती ॥ विरस होऊनि नावडे चित्तीं ॥ हदयालयीं ते चिंताभगवती ॥ नांदती झाली प्रत्यक्ष ॥४८॥
नाट्यरंगाचा आनंदवेष ॥ बळी आव्हानिला एकाचि भाष ॥ मग रंगदेवता पडूनि ओस ॥ उठवी आपुल्या ठाण्यातें ॥४९॥
जैसी पयसैंधवा पडे गांठीं ॥ मग विरस होऊनि नासल्या गोष्टी ॥ मिरवला हा तन्न्याय पोटीं ॥ भय उभयतां आतळे ॥१५०॥
परी ती चतुर मैनाकिनी ॥ गायनस्वर आव्हान कानीं ॥ तों मृदुंगवाद्यीं उठोनि ध्वनि ॥ चलो गुप्त गोरख आया ॥५१॥
ऐसा नाद अक्षरस्थित ॥ कीलोतळा श्रवण करीत ॥ मग बोलावूनि कलावंत ॥ उत्तरातें आराधी ॥५२॥
म्हणे तव सारंगी संगीती ॥ वाजत आहे उत्तमा गतीं ॥ परी आमुच्या साजसंग्रहाप्रती ॥ आजी पाहूं वाजवोनी ॥५३॥
ऐसें ऐकतां कलिंगा पद्मिनी ॥ म्हणे आणा पाहूं वाजवोनी ॥ मग ती कीलोतळा आज्ञापोनी ॥ साज आणूनि ठेवितसे ॥५४॥
तोंही साज पुढें घेऊनी ॥ वाजविती कुशळपणीं ॥ परी सुस्वर गाण्यांत अक्षर पूर्ण ॥ तेंचि काढी पुन्हां पुन्हां ॥५५॥
तेही ऐकूनि मैनाकिनी ॥ मग सेविका आपुली कलावंतिनी ॥ कलिंगाचा साज देऊनी ॥ उभी केली पाठीमागें ॥५६॥
तीतें सांगे रहस्ययुक्ती ॥ पुढारां वाद्यें अक्षरें काढिती ॥ त्याचि नीतीं अक्षरस्थिती ॥ तूंही बोलवीं मृदंगा ॥५७॥
परी ती वाजवितां कलावंतिणी ॥ तैसी अक्षरें न येती कानीं ॥ मग पुढें तिचा हात धरोनि ॥ एकांतासी पैं गेली ॥५८॥
सलीलपणीं चरणीं माथा ॥ ठेवूनी पुसे तीसी वार्ता ॥ माये तूं कोण सांग आतां ॥ सकळ संशय सोडूनी ॥५९॥
जरी ही गोष्ट ठेविसी चोरुन ॥ तरी तुज तुझ्या गुरुची आण ॥ मातें वदें कीं प्रांजळपण ॥ कोण कोणाची तूं अससी ॥१६०॥
ऐसी भूपिणी बोलतां वचन ॥ मनांत विचारी गोरक्षनंदन ॥ प्रगट होण्याचा समय पूर्ण ॥ हाचि सुलक्षण दिसतसे ॥६१॥
मग बोलता झाला प्रांजळ वचन ॥ माये मी नसें सर्वथा कामिण ॥ श्रीमच्छिंद्राचा प्रिय नंदन ॥ गोरक्षानामें मिरवतसें ॥६२॥
तरी स्त्रीवेषनटी नारी ॥ नटोनि निघीं तव राजद्वारीं ॥ ऐसे ऐकतां ती सुंदरी ॥ पुन्हा चरणी लोटली ॥६३॥
मग पुरुषपरिधान आणोनि त्वरित ॥ श्रीगोरक्षनाथा नेसवीत ॥ म्हणे तूं माझा सुत ॥ भेटलासी दैवानें ॥६४॥
पूर्वी नाथानें नामाभिधान ॥ तब रुपीं केलें निवेदन ॥ निवेदन होतांचि तनमनप्राण ॥ तव भेटी उदेले ॥६५॥
उदेले परी सांगूं काय ॥ जैसें सेवितां कां जगन्याय ॥ कीं गृहीं वत्स काननीं गाय ॥ परी प्राण वत्सा ठेवीतसे ॥६६॥
कीं जलावेगळी मासोळी ॥ होतां रिघूं पाहे पुन्हां जळीं ॥ तन्न्यायें मोहकाजळी लागली ॥ तुजसाठीं मज बा रे ॥६७॥
मग हाटकशृंगार करुनि व्यक्त ॥ जडितकोंदणीं लेववीत ॥ रत्नमुद्रिका रणबिंदीसहित ॥ मुक्ततुरा लाविला ॥६८॥
भरजरीचे कनकवर्णी ॥ परिधानिला चीरभूषणीं ॥ मस्तकीं मंदिल नवरत्नी ॥ शिरपेंच वरी जडियेला ॥६९॥
हस्ताग्रीं बाहुवट ॥ हेमकोंदणीं लखलखाट ॥ सर्व भूषणीं तेजवट ॥ शृंगारिला नाथ तो ॥१७०॥
मग हस्त धरुनि कीलोतळा ॥ येती झाली सभामंडळा ॥ येतांचि मच्छिंद्रें देखिली डोळां ॥ पुरुषव्यक्त कामिनी ॥७१॥
मनांत म्हणे मच्छिंद्रनाथ ॥ पुरुष कैंचा आला येथ ॥ निकट येतां कीलोतळेतें ॥ हस्तें खुणावी कोण तो ॥७२॥
येरीकडे हस्तखुणे संकेतीं ॥ पाहूनि म्हणे गोरक्षजती ॥ तुमचा उद्देश धरुनि चित्तीं ॥ भेटीलागीं पातला ॥७३॥
परी आज उदेला दैवआदित्य ॥ भेटला माझा प्राणसुत ॥ सकळ राज्याचा धैर्यवंत ॥ बाळ गोरक्ष माझा हा ॥७४॥
आतां सकळ कांचणी ॥ फिटूनि गेली अंतःकरणीं ॥ सकळ वैभव राजमांडणी ॥ संगोपील बाळ हा ॥७५॥
आणि पाठिंबा बळिवंत ॥ सहोदर वडील गोरक्षनाथ ॥ धाकुटा मीन तुमचा सुत ॥ संगोपीलं तयासी ॥७६॥
म्हणूनि समूळ माझी कांचणी ॥ फिटून गेली दूर अवनीं ॥ वृद्धापकाळीं चक्रपाणी ॥ कृपें वेष्टिला आपणासी ॥७७॥
ऐसें बोलतां मैनाकिनी ॥ गोरक्ष हास्य करी मनीं ॥ चित्तीं म्हणे बळेंचि तरणी ॥ अंधारचीरी भूषीतसे ॥७८॥
आम्ही विरक्त शुद्ध वैष्णव ॥ आम्हां कासयासी वैभव ॥ विधवेलागीं कुंकुमटेव ॥ खटाटोप कासया ॥७९॥
कीं परिसालागीम कनक शृंगार ॥ कीं तक्रीं तुष्टती देव अमर ॥ तैसे आम्ही विरक्त थोर ॥ राजवैभव कासया ॥१८०॥
कीं ग्रामगौतमींची कास ॥ दुग्ध काढूनि अंजुळीस ॥ तें पयोब्धीस पाजूनि सुरस ॥ तुष्ट चित्तीं मिरवला ॥८१॥
कीं सकळ महीचा नृपनाथ ॥ अंजुळी धान्याचा गरजवंत ॥ कीं मित्र तेजाची भिक्षा मागत ॥ काजव्याचें जाऊनि ॥८२॥
तयाचि न्यायें आम्हांसी वैभव ॥ कायसें पद थोर राणीव ॥ येरी जल्पतसे आपुला भाव ॥ निःसंगा संग जाऊनी ॥८३॥
परी असो कार्यापुरती ॥ ऐकूनि घ्यावी येउती मात ॥ श्रीगुरु मर्जी आली करतलांत ॥ मारुं लाथ वैभवासी ॥८४॥
ऐसे गोरक्ष कल्पूनि मनीं ॥ येरीकडे मच्छिंद्रमुनी ॥ कीलोतळेचे शब्द ऐकूनी ॥ आसनाहूनि ऊठिला ॥८५॥
अतिप्रेमा दाटूनि पोटीं ॥ गोरक्षगळां घातली मिठी ॥ करीं कवळूनि हदयपोटीं ॥ प्रेमे सदगद आलिंगिला ॥८६॥
मग कलिंगेतें पाचारुन ॥ अमूप द्रव्य दिधलेंख वसन ॥ गौरवूनि तियेचें मन ॥ स्वस्थानातें बोळविलें ॥८७॥
येरीकडे मंडपांत ॥ शैल्यासहित मच्छिंद्रनाथ ॥ निकट बैसवूनि गोरक्षातें ॥ योगक्षेम पुसतसे ॥८८॥
बद्रिकाश्रमीं तपोराहाटी ॥ तितुकें सांगे गोरक्षजेठी ॥ कंटकाग्रीं पादांगुष्ठी ॥ द्वादश वर्षे संपादिलीं ॥८९॥
उपरी तप झालिया पूर्ण ॥ माव करी उमारमण ॥ सकळ देवां बोलावून ॥ आतिथ्यही मिरवलें ॥१९०॥
ऐशी झालिया तपराहाटी ॥ परी तव वियोग साहीना पोटीं ॥ क्षणाक्षणां होऊनि कष्टी ॥ शोक करुं रिघतसें ॥९१॥
जया पदाचें होता स्मरण ॥ अंतीं जठर जाय वेष्टून ॥ म्लानवदनीं ओस कानन ॥ दाही दिशा दिसतसे ॥९२॥
मग उदकापासूनि जैसा मीन ॥ तरफडून देऊं पाहत प्राण ॥ तेवीं माझें अंतःकरण ॥ दुःखडोहीं हेलावे ॥९३॥
परी प्रारब्धयोग दारुण ॥ येथें भेटले तुमचे चरण ॥ आतां गेलियां प्राण ॥ एकाकी कदा न वसें मी ॥९४॥
ऐसें ऐकतां वचनयुक्तीं ॥ पुन्हां धरीतसे हदयाप्रती ॥ म्हणे वत्सा तुज मागुती ॥ एकांगें कदा न करीं मी ॥९५॥
मुळींहून बाळपण ॥ तुवां न जाणिलें मजविण ॥ सकळ करुनि लालन ॥ स्थावरपणीं मिरविलें ॥९६॥
जगावेगळी जळमासोळी ॥ विभक्त न होय कवणे काळीं ॥ तेवीं मम चित्तदरींत तपोमौळी ॥ विभक्त झाला नाहींस ॥९७॥
परी न व्हावें तें घडूनि आलें ॥ श्रीमारुतीनें मज गोविलें ॥ गौरविलें परी सदा फोलें ॥ वैभव वाटे तुजविण बा ॥९८॥
बा भोजन करितां षड्रसान्नीं ॥ तुझें स्मरण होतसे मनी ॥ बा तो ग्रास ठेवितां आननीं ॥ विषासमान वाटतसे ॥९९॥
मग अश्रूने पूर्ण भरती नयन ॥ तुजजवळी लागे माझा प्राण ॥ मग मूर्तिमंत तूं जठरीं येऊन ॥ उभा राहसी माझिया ॥२००॥
मग ताप उपजे मनांत ॥ अहा बाळकासी टाकोनि वनांत ॥ आलों मी फिरत फिरत ॥ हेंचि चिंतन निशिदिनीं ॥१॥
बा तुजविण करितां तीर्थभ्रमण ॥ परी ओस दिशा बोभावे मन ॥ मनांत जल्पें वत्स टाकून ॥ कैसा आलों मी पापी ॥२॥
ऐसें बोलता मात ॥ मग बोलता झाला गोरक्षनाथ ॥ हे महाराजा माझी ऐकें मात ॥ तूतें सुत बहु असती ॥३॥
जया देशीं कराल गमन ॥ तेथेंचि सुत कराल निर्माण ॥ मग तुमच्या मोहाचें आवरण ॥ वांटले जाय महाराजा ॥४॥
परी एकचि तूं माझी आई ॥ मन माझें एकेच ठायीं ॥ मग जैसी पहा गती पाहीं ॥ जळाविण मीनातें ॥५॥
कीं अर्का कुमुदिनी असती अपार ॥ तो मोह करील कोणावर ॥ परी कुमुदा तो एकचि मित्र ॥ सुखापरी आणाया ॥६॥
कीं चंद्रा चकोर असती बहुत ॥ परी चकोरा एकचि रोहिणीनाथ ॥ त्याचि न्यायें जननी मातें ॥ अससी एकचि मातेंख तूं ॥७॥
जळांत असती बहुत जळचर ॥ परी जळचरा असतें एकचि नीर ॥ तन्न्यायें मज माहेर ॥ एकचि मच्छिंद्र आराधिला ॥८॥
श्लाघ्य पुरुषा अन्य युवती ॥ परी युवतीसी एकचि पती ॥ तन्न्यायें कृपामूर्ती ॥ माझें जीवन तूं अससी ॥९॥
घानासी अपार असती चातक ॥ परी चातकासी घन तो एक ॥ तेवीं तूं मातें जननीजनक ॥ एकचि अससी महाराजा ॥२१०॥
ऐसें म्हणूनि गोरक्षनाथ ॥ नेत्रीं आणी अश्रुपात ॥ तें पाहूनि अंतरिक्षसुत ॥ प्रेमें हदयीं कळवळला ॥११॥
म्हणे तान्हुल्या सत्य वचन ॥ तुज कोणी नसे मजविण ॥ ऐसें म्हणूनि मुखचुंबन ॥ कुरवाळूनि धरीतसे ॥१२॥
मग सभास्थान विसर्जून ॥ पाकशाळेंत उभयतां जाऊन ॥ श्रीगोरक्षा ताटीं घेऊन ॥ भोजनातें सारिलें ॥१३॥
भोजन झालिया एकासनीं ॥ निद्रा करिती उभय जणीं ॥ दिनोदयीं स्नाने करोनि ॥ एकासनीं बैसती ॥१४॥
एका अंकीं मीननाथ ॥ एका अंकीं गोरक्षसुत ॥ कनकासनीं राजसभेत ॥ घेऊनि नाथ बैसती ॥१५॥
जैसा वक्रतुंड षडानन ॥ घेऊनि बैसे उमारमण ॥ कीं माय यशोदेजवळी रामकृष्ण ॥ उभय अंकीं मिरवती ॥१६॥
असो आतां हें कथन ॥ पुढें सुखें झालें संपन्न ॥ तें पुढिले अध्यायीं निरुपण ॥ होईल श्रोती श्रवण कीजे ॥१७॥
तें मच्छिंद्र उभय अंकीं ॥ घेऊनि सुतसुताची फेडील बाकी ॥ शैल्यांनी वेष्टूनि सुखासनीं हाटकीं ॥ नित्य मिरवे मच्छिंद्र तो ॥१८॥
नरहरिवंशीं धुन्डीसुत ॥ नरहरि मालू नाम ज्यातें ॥ तो श्रीगुरुकृपें रसाळ कथेतें ॥ निवेदील श्रोतियां ॥१९॥
स्वस्ति श्रीभक्तिकथासार ॥ संमत गोरक्षकाव्य किमयागार ॥ सदा परिसोत भाविक चतुर ॥ विंशतितमाध्याय गोड हा ॥२२०॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ शुभं भवतु ॥ अध्याय ॥२०॥ ओव्या ॥२२०॥