संकलन : बाप्पा गतीर, विशेष शिक्षक, पंचायत समिती इगतपुरी
लुई ब्रेल लुई ब्रेल जगातील अनेक व्यक्तींमध्ये स्वतःचे स्थान आहे. त्यांनी जगातील दृष्टीहीन(श्राव्य अध्ययन शैली) लोकांना जी भेटवस्तू दिली त्याबद्दल दृष्टीहीन(श्राव्य अध्ययन शैली) युगानुयुगे त्यांचे ऋणी राहतील. लुई ब्रेल यांचा जन्म ४ जानेवारी १८०९ रोजी एका गरीब फ्रेंच कुटुंबात झाला. त्याचे वडील, मिस्टर सायमन ब्रेल, पॅरिसपासून सुमारे 25 मैलांवर असलेल्या कुप्रे नावाच्या एका छोट्या गावात राहत होते .आणि ते खोगीर बनवण्याचे काम करत होते. लुईस त्याच्या भावंडांमध्ये सर्वात लहान पण सर्वांत बुद्धिमान होता. एके दिवशी मिस्टर सायमन ब्रेल जीन्स बनवण्यात व्यस्त असताना बाल लुई तिथे त्यांच्या जवळ खेळत होते. खेळात, चामड्याच्या चाकूने त्याच्या डोळ्याला छेद दिला, परिणामी त्याचे डोळे खराब झाले आणि तो दृष्टीहीन झाला. यावेळी तो फक्त तीन वर्षांचा होता. या अपघाताने संपूर्ण ब्रेल कुटुंबावर शोककळा पसरली आहे. पण नियतीने त्यांचा एक विशिष्ट उद्देश पूर्ण करण्यासाठी त्यांना दृष्टीहीन केले होते – त्यांची दृष्टी घेऊन जगातील अंधांना ज्ञान आणि प्रकाश देण्यासाठी विधी यांनी हा अजब खेळ खेळला असावा. लुईस शाळेत जाताच, तो आपल्या भावंडांसोबत गावच्या शाळेत गेला आणि इतर मुलांप्रमाणेच त्याने शाळेचा आणि बालपणाचा आनंद लुटला. वयाच्या 10 व्या वर्षी लुईला पॅरिसच्या अंधशाळेत शिक्षणासाठी पाठवण्यात आले. येथे काही वर्षे राहिल्यानंतर त्यांच्या कार्यक्षमतेमुळे व कर्तृत्वामुळे त्यांची शिक्षक म्हणून नियुक्ती झाली. लुई ब्रेल दृष्टीहीनांच्या शिक्षणाच्या तत्कालीन प्रचलित माध्यमावर समाधानी नव्हते – सामान्य उठवलेले पत्र. शिक्षणाचे हे माध्यमच मर्यादित होते. या माध्यमातून वाचन शक्य झाले असले तरी अभिव्यक्तीला अभिव्यक्ती देण्याचे माध्यम अंधांना नव्हते. ही उठलेली अक्षरे स्पर्शाने वाचणेही इतके सोपे नव्हते. त्याच वेळी, लुई ब्रेल फ्रेंच सैन्यातील एक अधिकारी श्री चार्ल्स वॉर्बियर डी ला सेरे यांच्या संपर्कात आला ज्याने सैन्यात गुप्त संदेश पाठवण्यासाठी पॉइंट पद्धत विकसित केली. त्याने चार्ल्स बार्बियरच्या 14 गुणांचा अभ्यास केला आणि 6 डॉट्सच्या मदतीने एक लिपी विकसित केली ज्याने अंधांसाठी शतकानुशतके ज्ञान उघडले .
शोधकर्त्याच्या स्मरणार्थ ही लिपी ‘ब्रेल’ म्हणून प्रसिद्ध झाली. या वाढलेल्या ठिपक्यांसाठी लिपी लुई ब्रेल यांनी 1832 मध्ये वयाच्या 23 व्या वर्षी विकसित केली होती. १८३७ मध्ये ‘अ ब्रीफ हिस्ट्री ऑफ फ्रान्स’ हे पुस्तकही ब्रेल लिपीत छापले गेले, पण जगाला ते ओळखायला बराच वेळ लागला. या लिपीत इतके नावीन्य आणि वेगळेपण होते की खुद्द लुई ब्रेलही तिचा प्रचार करण्यास मागेपुढे पाहत होते. एक प्रयोग म्हणून, त्यांनी आपल्या शाळेतील विद्यार्थ्यांना आणि दृष्टिहीन शिक्षकांना याची ओळख करून दिली, ज्याने हे सिद्ध केले की ही नवीन लिपी प्रचलित अक्षरांपेक्षा वाचण्यास खूप सोपी आणि लिहिण्यास सक्षम आहे. पण तरीही शाळेचे अधिकारी ते शिक्षणाचे माध्यम मानायला तयार नव्हते. लुई स्वभावाने नम्र, दयाळू, उदार मनाचा आणि गर्विष्ठ होता. त्यांनी त्यांच्या आयुष्यात अनेक प्रकारे अंध लोकांना मदत केली. नवीन स्क्रिप्टबद्दल, त्यांना माहित होते की ती दृष्टीहीनांसाठी अधिक उपयुक्त आहे. पण, तरीही, त्यांनी त्याची स्वीकृती आणि प्रसिद्धीसाठी कधीही जिद्दीने प्रयत्न केले नाहीत – कदाचित ते त्यांच्या स्वभावाच्या विरुद्ध होते. 1852 मध्ये वयाच्या 43 व्या वर्षी त्यांचे निधन झाले. एक महापुरुष जगातून निघून गेला – त्याची जाणीवही झाली नाही. त्यांची निर्मिती – त्यांच्या महानतेचा पुरावा, त्यांना मूक श्रद्धांजली म्हणून राहिली. त्याचे मोठेपण जगाला कळलेच नाही, असे नाही. 1854 मध्ये, लुई ब्रेलच्या मृत्यूनंतर दोन वर्षांनी, पॅरिसच्या अंध शाळेतील विद्यार्थी आणि अंध शिक्षकांच्या विनंतीवरून ब्रेल लिपी स्वीकारण्यात आली. दृष्टीहीनांना शिकवण्यासाठी ब्रेल हे एकमेव योग्य माध्यम असल्याचे हळूहळू स्पष्ट झाले. कालांतराने केवळ फ्रान्सच नाही तर संपूर्ण जगाने ही लिपी ओळखली. आज जगातील प्रत्येक अंध व्यक्तीसाठी ज्ञान संपादन करण्याचे हे मुख्य साधन आहे. – जानेवारी 1952 मध्ये लुई ब्रेलच्या मृत्यूनंतर शंभर वर्षांनी, फ्रेंच सरकारने कुप्रेच्या स्मशानभूमीतून पॅरिसमधील पॅंथिऑनमध्ये त्यांचे पार्थिव आणले आणि त्यांना देशातील इतर महान लोकांच्या समाधीमध्ये स्थान देऊन त्यांचा सन्मान केला. . स्मारक म्हणून कून गावच्या चौकात त्यांचा दगडी पुतळा आणि ब्रेल कुटुंबाच्या घरी ‘ब्रेल म्युझियम’ उभारण्यात आले आहे. पण, त्याचे उभे केलेले सहा ठिपकेच दृष्टिहीनांच्या जीवनातील त्याच्या एकाकी क्षणात आनंदाचे आणि शहाणपणाचे स्रोत राहतील – ते त्यांच्या मार्गावर युगानुयुगे दीप प्रज्वलित करत राहतील.