श्री गणेशाय नमः
जयजयाजी निरंजना ॥ अलक्ष गोचरव्यक्त निर्गुणा ॥ पूर्णब्रह्मा मायाहरणा ॥ चक्रचाळका आदिपुरुषा ॥१॥
हे गुणातीता सर्वत्रभरिता ॥ सगुणरुपा लक्ष्मीकांता ॥ मागिले अध्यायीं रसाळ कथा ॥ मच्छिंद्रोत्सव दाविला ॥२॥
एका सुवर्णविटेसाठीं ॥ कनकगिरी करी गोरक्षजेठी ॥ आतां मम वाग्वटी ॥ भर्तरी आख्यान वदवीं कां ॥३॥
तरी श्रोते ऐका कथन ॥ पूर्वी मित्ररश्मी करितां गमन ॥ वातचक्रीं प्रेरुनि स्यंदन ॥ अस्ताचळा जातसे ॥४॥
तों उर्वशी विमानासनीं ॥ येत होती भूलोकअवनी ॥ तंव ती दारा मुख्यमंडनीं ॥ मदनबाळी देखिली ॥५॥
देखतांचि पंचबाणी ॥ शरीर वेधलें मित्रावरुणी ॥ वेघतांचि इंद्रियस्थानीं ॥ येऊनि रेत झगटलें ॥६॥
झगटतांचि इंद्रिय रेत ॥ स्थान सोडूनि झालें विभक्त ॥ विभक्त होता पतन त्वरित ॥ आकाशाहूनि पैं झालें ॥७॥
परी आकाशाहूनि होतांचि पतन ॥ वातानें तें विभक्तपण ॥ द्विभाग झालें महीकारण ॥ येऊनियां आदळलें ॥८॥
एक भाग लोमश आश्रमा ॥ येऊनि पावला थेट उत्तमा ॥ घटीं पडतांचि तनू उत्तमा ॥ आगस्तीची ओतली ॥९॥
यापरी दुसरा भाग ॥ तो कौलिक ऋषीच्या आश्रमा चांग ॥ येतांचि कैसा झाला वेग ॥ तोचि श्रवण करा आतां ॥१०॥
कौलिक घेऊनि पात्र भर्तरी ॥ मिक्षोद्देश धरुनि अंतरीं ॥ निघता झाला सदनाबाहेरी ॥ वस्तीपर्यटण करावया ॥११॥
परी कौलिक येतांचि बाहेर ॥ भर्तरी ठेवूनि महीवर ॥ बंद करीतसे सदनद्वार ॥ कवीटाळें देऊनियां ॥१२॥
परी भर्तरी ठेविली अंगणांत ॥ तों आकाशांतूनि रेत त्यांत ॥ येऊनियां अकस्मात ॥ भाग एक आदळला ॥१३॥
तों इकडे कौलिक ऋषी ॥ टाळे देऊनि गृहद्वारासी ॥ येऊनि पाहे भर्तरीसी ॥ तों रेत व्यक्त देखिलें ॥१४॥
रेतव्यक्त देखतांचि पात्र ॥ अंतःकरणीं विचारी तो पवित्र ॥ चित्तीं म्हणे वरुणीमित्र ॥ रेत सांडिलें भर्तरीं ॥१५॥
तरी यांत धृमीनारायण ॥ अवतार घेईल कलींत पूर्ण ॥ तीन शत एक सहस्त्र दिन ॥ वर्षे लोटलीं कलीचीं ॥१६॥
इतकीं वर्षे कलीची गेलिया ॥ धृमींनारायण अवतरेल भर्तरीं या ॥ तरी आतां भर्तरी रक्षूनियां ॥ ठेवूं आश्रमीं तैसीच ॥१७॥
मग ती भर्तरी रेतव्यक्ती ॥ रक्षिता झाला आश्रमाप्रती ॥ त्यास दिवस लोटतां बहुतां ॥ पुढें कलि लागला ॥१८॥
मग तो कौलिक ऋषी ॥ गुप्त विचारितां प्रगट देशीं ॥ भर्तरी नेऊनि मंदराचळासी ॥ गृहाद्वारीं ठेविली ॥१९॥
गृहाद्वारीं ठेवूनि पात्र ॥ तो अदृश्य विचरे पवित्र ॥ तों कलि लोटतां वर्षे तीन सहस्त्र ॥ एकशतें तीन वर्षे ॥२०॥
तों द्वारकाधीशअंशें करुन ॥ भर्तरींत संचरला धृमीनारायण ॥ जीवित्व व्यक्त रेताकारण ॥ होतांचि वाढी लागला ॥२१॥
वाढी लागतां दिवसेंदिवस ॥ पुतळा रेखित चालिला विशेष ॥ पूर्ण भरतां नवमास ॥ सिद्ध झाला तो पुतळा ॥२२॥
परी मधुमक्षिकेनें पात्रांत ॥ मधूचें जाळें केले होतें ॥ तयाचे संग्रहें व्यक्त ॥ बाळ वाढी लागला ॥२३॥
वाढी लागतां मधुबाळ ॥ नवमास लोटतां गेला काळ ॥ परी तो देहें होता स्थूळ ॥ भर्तरी पात्र मंगलें ॥२४॥
बहुत दिवसांचे पात्रसाधन ॥ झालें होतें कुइजटपण ॥ त्यांत पर्जन्यकाळीं कड्यावरुन ॥ पर्वत कोसळता लोटले ॥२५॥
कोसळतां परी एक पाषाण ॥ गडबडीत पातला तें स्थान ॥ परी पावतांचि पात्रासी झगडोन ॥ भर्तरी भंग पावली ॥२६॥
भर्तरी भंगतांचि बाळ त्यांत ॥ तेजस्वी मिरवले शकलांत ॥ मक्षिकेचे मोहळ व्यक्त ॥ तेहीं एकांग जाहलें ॥२७॥
मग त्यांत निर्मळपणीं बाळ विरक्त ॥ मिरवों लागलें स्वतेजांत ॥ जैसें अभ्र वेगळें होतां दीप्त ॥ निर्मळपणीं मिरवतसे ॥२८॥
कीं स्थिरावल्या जैसे जीवन ॥ तळा बैसलें गढूळपण ॥ तें बाळ भर्तरी शुक्तिकारत्न ॥ विमुक्त झालें वेष्टणा ॥२९॥
परी कडा कोसळला कडकडीत ॥ शब्द जाहले अति नेट ॥ तेणेंकरुनि मक्षिका अचाट ॥ भय पावोनि पळाल्या ॥३०॥
येरीकडे एकटें बाळ ॥ शब्दरुदनीं करी कोल्हाळ ॥ तेथें चरे कुरंगमेळ ॥ तया ठायीं पातल ॥३१॥
तयांत गरोदर कुरंगिणी ॥ चरत आली तये स्थानीं ॥ तों बाळ रुदन करितां नयनीं ॥ निवांत तृणीं पडलेंसे ॥३२॥
तरी अफाट तृण दिसे महीं ॥ त्यांतही बाळ सबळ प्रवाहीं ॥ चरत येतां हरिणी तया ठायीं ॥ प्रसूत झाली बाळ पैं ॥३३॥
प्रसूत होतां बाळें दोन्ही ॥ झालीं असतां कुरंगिणी ॥ पुनः मागें पाहे परतोनी ॥ तों तीन बाळें देखिलीं ॥३४॥
माझींच बाळे त्रिवर्ग असती ॥ ऐसा भास ओढवला चित्तीं ॥ मग जिव्हा लावूनि तयांप्रती ॥ चाटूनि घेतलें असे ॥३५॥
परी तो खडतरपणी दोन्ही पाडसें तीतें ॥ संध्याअवसरीं झगडलीं स्तनातें ॥ परी हें बाळ नेणे पानातें ॥ स्तन कवळावें कैसे तें ॥३६॥
मग ते कुरंगिणी लोटूनि पाडस ॥ चहूंकडे ठेवूनि चौपदांस ॥ मग वत्सलोनि लावी कांसेस ॥ मुख त्याचें थानासी ॥३७॥
ऐसे लोटतां कांहींएक दिवस ॥ तों तें रागूं लागलें महीस ॥ मग ते मृगी लावूनी थानास ॥ संगोपन करीतसे ॥३८॥
ऐसें करवोनि स्तनपानीं ॥ नित्य पाजी कुरंगिनी ॥ आपुले मुखींची जिव्हा लावूनी ॥ करी क्षाळण शरीरासी ॥३९॥
पाडसें ठेवूनि तया स्थानीं ॥ चरूं जातसे विपिना हरिणी ॥ घडोघडी येतसे परतोनी ॥ जाई पाजूनि बाळातें ॥४०॥
ऐसें करितां संगोपन ॥ वर्षे लोटलीं तयातें दोन ॥ मग हरिणामध्येंचि जाऊन ॥ पत्रें भक्षी वृक्षांची ॥४१॥
परी त्या वनचरांचे मेळीं ॥ विचारितां सावजभाषा सकळी ॥ स्पष्ट होऊनि त्या मंडळीं ॥ त्यांसमान बोलतसे ॥४२॥
हस्तिवर्ग गायी म्हैशी व्याघ्र ॥ जंबुक लांडगे हरिण भयंकर ॥ शार्दूळ रोही गेंडा सांबर ॥ भाषा समजे सकळांची ॥४३॥
सर्प किडे मुंगी पाळी ॥ पक्षी यांची बोली सकळी ॥ तैसेंचि कोकूनि उत्तर पावलीं ॥ देत असे सकळांसी ॥४४॥
ऐसियापरी वनचर – रंगणी ॥ प्रत्यक्ष अवतार विचरे काननीं ॥ जिकडे जिकडे जाय हरिणी ॥ तिकडे तिकडे जातसे ॥४५॥
ऐसें पांच वर्षेपर्यंत ॥ हरिणीमागें तो हिंडत ॥ तों एके दिवशीं चरत ॥ हरिणी आली त्या मार्गे ॥४६॥
काननीं चरतां मार्गे नेटें ॥ तो बाळही आला ते वाटे ॥ तों मार्गी सहस्त्रीपुरुष भाट ॥ मग त्या वाटे तीं येती ॥४७॥
त्या भाटा जयसिंग नाम ॥ कांता रेणुका सुमध्यम ॥ परी उभयतांचा एक नेम ॥ एकचित्तीं वर्तती ॥४८॥
प्रवर्तती परी कैसे अलोटीं ॥ शत्रुमित्र ऐक्यदृष्टीं ॥ कीं धनदघातका मोह पोटीं ॥ समानचि वर्ततसे ॥४९॥
तन्न्यायें पुरुषकांता ॥ प्रपंचराहाटीं वर्तत असतां ॥ तों सहज त्या मार्गे येतां ॥ तया ठायीं पातले ॥५०॥
पातले परी मार्गावरती ॥ बाळ देखिले दिव्यशक्ती ॥ बालार्ककिरणी तेजाकृती ॥ लखलखित देखिलें ॥५१॥
कीं सहजासहज करावया गमन ॥ महीं उतरला रोहिणीरमण ॥ कीं पावकतेजकांती वसन ॥ गुंडाळलें वाटतसे ॥५२॥
ऐशापरी तेजःपुंज ॥ जयसिंग भाट देखतां सहज ॥ मनांत म्हणे अर्कतेज ॥ बाळ असे कोणाचें ॥५३॥
ऐसें स्त्रियेसी म्हणतसे ॥ ऐसिया अरण्यांत असे ॥ बाळ सांडूनि गेली सुरस ॥ मातापिता कैसी तीं ॥५४॥
कीं सहजचाली चालतां ॥ यांत चुकली याची माता ॥ ऐसे अपार संशय घेतां ॥ तयापाशीं पातले ॥५५॥
पातले परी बाळ पाहोन ॥ भयें व्याप्त झालें मन ॥ मग मृग बोलिले आरंबळोन ॥ पळूं लागले मार्गातें ॥५६॥
तें पाहूनि जयसिंग भाटें ॥ धांवोनि धरिली बाळकाची पाठ ॥ पाठीं लागूनि धरुनि मनगट ॥ उभा केला बाळ तो ॥५७॥
उभा करुनि त्यातें बोलत ॥ म्हणे बाळा सांडीं भयातें ॥ तूतें भेटवीन तव मातेतें ॥ माता कोण ती सांग ॥५८॥
परी तैं कुरंगभाषेकरुन ॥ आरंबळतसे छंदेंकरुन ॥ नेत्रा लोटलें अपार जीवन ॥ हांक मारी हरिणीतें ॥५९॥
परी ते हरिणी बाळ पाहून ॥ कासावीस झाले परम प्राण ॥ परी मनुष्यभयेंकरुन ॥ निकट येऊं शकेना ॥६०॥
हरिणी आपुले ठायींच्या ठायीं ॥ परम आरंबळें महीते देहीं ॥ येरीकडे मार्गप्रवाहीं ॥ भाट बोले बाळातें ॥६१॥
म्हणे वत्सा व्यर्थ कां रडसी ॥ कोण मातापिता आहे तुजसी ॥ सोडूनि गेलीं अरण्यासी ॥ तरी भेटवूं तुज आतां ॥६२॥
परी कुरंगभाषेकरुन ॥ ब्यां ब्यां करुनि करी रुदन ॥ मग भाट म्हणे हें वाचाहीन ॥ मुखस्तंभ वाटतसे ॥६३॥
मग हस्तखुणेनें पुसे त्यांतें ॥ परी खूणही तें नेणे परतें ॥ मग जयसिंग म्हणे आपुले मनातें ॥ परम अज्ञानी बाळक हें ॥६४॥
तरी आतां असो कैसें ॥ यातें आपुल्या न्यावें वस्तीस ॥ याची जननी भेटल्यास ॥ हस्तगत यातें करुं ॥६५॥
ऐसा विचार करुनि मनासीं ॥ उचलूनि घेतला स्कस्कंधासीं ॥ परी तें आरंबळोनि हरिणीसी ॥ पाचारीत अट्टहास्यें ॥६६॥
परी ती कुरंगभाषा कांहीं ॥ जयसिंगातें माहीत नाहीं ॥ तैसें वाहूनि मार्गप्रवाहीं ॥ घेऊनि जात बाळका ॥६७॥
परी त्या बाळकासी घेऊनि जातां ॥ अति आरंबळे हरिणी चित्ता ॥ सव्यअपसव्य वेढा भंवता ॥ घेऊन हंबरडा मारीतसे ॥६८॥
बाळावरी ठेवूनी दृष्टी ॥ धांव घेतसे पाठोपाठीं ॥ ठायीं ठायीं महीतटीं ॥ उभी राहूनि आरंबळे ॥६९॥
ऐसी हरिणी आरंबळत ॥ दुरोनि त्यासी मार्ग गमत ॥ परी तो जयसिंग पाहूनि मनांत ॥ विचार करी आपुल्या ॥७०॥
म्हणे ही हरिणी कवणे अर्थी ॥ हिंडत आहे काननाप्रती ॥ पाडस चुकार झालें निगुतीं ॥ म्हणोनि हिंडे विपिनी ही ॥७१॥
ऐसियेपरी चित्तीं भास ॥ भासूनि गमन करीतसे मार्गास ॥ गमन करितां स्वगृहास ॥ वस्तीत जाऊनि पोहोंचला ॥७२॥
मग ती वस्ती पाहोनि हरिणी ॥ विपिना गेली निराशपणीं ॥ परी ठायीं ठायीं उभी राहूनि ॥ हंबरडा मारी आक्रोशें ॥७३॥
येरीकडे जयसिंग भाट ॥ येतां ग्रामा झाला प्रविष्ट ॥ बाळ ओपूनि कांते सुभट ॥ वस्ती फिरुं पातला ॥७४॥
सकळ वस्तीची फेरी फिरुन ॥ पुन्हां शिबिरा येत परतोन ॥ ऐसे करितां मास तीन ॥ लोटूनि गेले वस्तीसी ॥७५॥
परी तें बाळ आरंबळतां ॥ भयानें राहिली सकळ व्यथा ॥ मग थोडी थोडी संवय लागतां ॥ हरिणीस विसर पडला ॥७६॥
तेचि नीतीं बाळ विसर ॥ शनैक पडला कुरंगापर ॥ मग भोजनपानादिक सारासार ॥ कळों सविस्तर लागलें ॥७७॥
बोली चाली शनैःशनैक ॥ प्रविष्ट जाहलें तें बाळक ॥ मग हांका मारी जननी जनक ॥ भक्षावया मागतसे ॥७८॥
असो ऐसियापरी अलोट ॥ ग्रामोग्रामीं हिंडे भाट ॥ हिंडतां हिंडतां भागीरथी तट ॥ काशीक्षेंत्रीं पातला ॥७९॥
पातला परी विश्वेश्वरीं ॥ दर्शना जात देवालयांतरीं ॥ स्नान करुनि भागीरथीतरीं ॥ बाळ घेऊनि गेला असे ॥८०॥
विश्वेश्वराचें दर्शन करीत ॥ तों लिंगातूनि बोलिला उमाकांत ॥ यावें भर्तरीअवतारांत ॥ दृश्य झालां तुम्हीं कीं ॥८१॥
ऐसे ऐकूनि नमस्कारितां ॥ शब्दोदयीं झाला बोलता ॥ त्याचे ते शब्द सहजता ॥ जयसिंगें ऐकिले ॥८२॥
मग तो मनांत करी विचार ॥ बाळ हें करितां नमस्कार ॥ शिवलिंग बोले अति मधुर ॥ भर्तरी ऐसें म्हणोनि ॥८३॥
तरी हा आहे कोन अवतारदक्ष ॥ स्वर्गवासी आहे प्रत्यक्ष ॥ परी प्रारब्धयोगें आम्हां सुलक्ष ॥ प्राप्त झाला वाटतसे ॥८४॥
जैसा दारिद्रिया मांदुसघट ॥ सहज चालतां आदळे वाट ॥ तेवीं आम्हां बाळ चोखट ॥ प्राप्त झालें दैवयोगें ॥८५॥
कीं चिंतातुरासी चिंतामणी ॥ अवचट लाधला मार्गेकरुनी ॥ तेवीं मातें अवतारतरणी ॥ प्राप्त झाला दैवानें ॥८६॥
कीं दुष्ट काळाची थोर रहाटी ॥ प्राण अन्नाविण होतां कष्टी ॥ तैं सुरभि येऊनि कृपाहोटीं ॥ थान आपुलें ओपीतसे ॥८७॥
तन्न्याय मातें झालें ॥ निर्देवा दैवें बाळ लाधलें ॥ लाधलें परी पुण्य पावलें ॥ अवतारी दिसतो हा ॥८८॥
हें पुण्य तरी वर्णू केवढे ॥ जयासाठीं हा स्थूळवट दगड ॥ हर्षे पावूनि संस्कारपाड ॥ यावें भर्तरी म्हणतसे ॥८९॥
तरी आतां भर्तरी नाम ॥ थोर पाचारुं वाचेकारण ॥ ऐसीं चित्तीं कल्पना योजून ॥ पुन्हां शिबिरा पातले ॥९०॥
पातले परी कांतेलागून ॥ सर्व निवेदिलें वर्तमान ॥ म्हणे हा पुत्र तुजकारण ॥ अवतारदक्ष सांपडला ॥९१॥
तरी हा अवतारदक्ष कैसा ॥ म्हणशील तरी वो वाग्रसा ॥ तरी शिव प्रत्यक्ष बोलिला ऐसा ॥ यावें भर्तरी म्हणोनी ॥९२॥
अगे हा बाळ करितां नमन ॥ ध्वनि हे निघाली लिंगांतून ॥ ती म्यां ऐकिली आपुल्या कानें ॥ म्हणोनि म्हणतों अवतार हा ॥९३॥
तरी आतां येथूनि याते ॥ भर्तरी ऐसें नाम निश्वित ॥ पाचारुनि अंतर्भूत ॥ पालन करीं बाळाचें ॥९४॥
ऐसें सांगूनि तो युवती ॥ टाकूनि गेला फेरीप्रती ॥ परी श्रोते चित्तीं कल्पना घेती ॥ शिव कां बोलिला भर्तरी ॥९५॥
यावें भर्तरी ऐसें वचन ॥ किमर्थ बदला उमारमण ॥ तरी तो भर्तरीत पावला जन्म ॥ म्हणोनि शिव बोलिला असे ॥९६॥
भर्तरी अवतार सघन ॥ यावें भर्तरी ऐसें म्हणोन ॥ तरी आतां ऐसें ऐका वचन ॥ कथा पुढें परिसावी ॥९७॥
ऐसें जयसिंग रेणुकेसी ॥ सांगूनि वर्तमान तियेसी ॥ भर्तरी नाम आनंदेसीं ॥ पाचारीत उभयतां ॥९८॥
त्या उभयतांचें जठरांतरीं ॥ संतति नसे संसारविहारीं ॥ म्हणोनि स्नेहाची भोहित लहरी ॥ बोलली असे तयातें ॥९९॥
रेणुका नित्य बैसवोनि अंकीं ॥ चुंबन घेतले लालनअंकीं ॥ नाना पदार्थ मागितले कीं ॥ आणूनि देती उमयतां ॥१००॥
आसन वसन भोजन पान ॥ देती करिती बहु लालन ॥ बाळ खेळतांना पाहून ॥ हर्षयुक्त होती ते ॥१॥
बाळ भर्तरी पंचवर्षी ॥ बोबडे बोले नाचे महीसी ॥ नाच नाचोनि धांवोनि कंठासी ॥ मिठी घाली मातेच्या ॥२॥
मिठी घालितां रेणुका सती ॥ उचलूनि घेत अंगावरती ॥ चुंबन घेतां उभय तीं ॥ हास्यवदन करिताती ॥३॥
हांसूनि एकमेकां म्हणती ॥ ईश्वर पावला आपणांप्रती ॥ उदरीं नसतां स्वसंतती ॥ ईश्वरें दिधली कृपेनें ॥४॥
दिधली परी आक्षेप चित्तासी ॥ घेऊनि म्हणती या बाळासी ॥ मातापिता चुकल्यासी ॥ शोधित असतील महीतें ॥५॥
परी ते शोधितां कोठें ॥ अवचित जरी पडली गांठ ॥ मग ते आपणां पासूनि नेटें ॥ घेऊनि जातील बाळातें ॥६॥
ऐसी चिंता उभय तीं ॥ नित्य त्निय हदयीं वाहती ॥ अहा हें बाळ अलोलिक स्थिती ॥ स्वरुपा मिती नसे याच्या ॥७॥
ऐसें बाळ हें परम सगुण ॥ हें तों नेतील आम्हांपासून ॥ ऐसें चिंतिती परी मन ॥ घोंटाळत उभयतांचे ॥८॥
मग ते उभयतां विचार करिती ॥ कीं यास सोडूनि क्षेंप्रत्राती ॥ मही हिंडतां कोणे क्षिती ॥ गांठी पडेल तयांची ॥९॥
मग त्या क्षेत्रीं स्थळ पाहून ॥ राहते झाले भिक्षुकपणें ॥ भिक्षा मागूनि क्षेत्राकारण ॥ निर्वांहातें चालविती ॥११०॥
यापरी तें भर्तरी बाळ ॥ मेळ मुलांचे स्थावरमंडळ ॥ तयांमाजीं खेळे खेळ ॥ राजचिन्हें सर्वस्वीं ॥११॥
आपण सर्वांचा होऊनि राव ॥ मुलांचींच मुलें सर्व ॥ काठीचे करुनि अश्व ॥ शाळा लाविल्या तयानें ॥१२॥
मंत्री परिचारक पायदळ जन ॥ स्वार झुंझार कारकून ॥ नाना वेष मुलांस दाखवून ॥ राजचिन्हें करीतसे ॥१३॥
तरी खेळ नव्हे भविष्य होणार ॥ होय भाग्याचा संस्कार ॥ जैसें ज्याचें भाग्य पर ॥ चिन्हें उदय पावलीं ॥१४॥
तरी असो राजचिन्हीं ॥ खेळ खेळतां बाळपणी ॥ तों एके दिवशीं आरोहणोनी ॥ काष्ठशालिके पळताती ॥१५॥
पळती ते वाताकृती ॥ मुखें हो हो करुनि म्हणती ॥ हो हो म्हणूनि थापटिती ॥ काष्ठशालिके अश्वातें ॥१६॥
ऐसें खेळतां सोडूनि क्षेत्र ॥ धांवती भरले काननीं सर्वत्र ॥ एकांत विपिनी खेळ खेळत ॥ सान्निध कोणी नसेचि ॥१७॥
परी ते काननचव्हाट्यांत ॥ भर्तरी धांवतां शालिका अश्वातें ॥ तों पायासी ठेंच लागूनि महीतें ॥ उलथोनियां पडियेला ॥१८॥
पडिला महीं कासावीस ॥ होऊनि सांडिलें शुद्धबुद्धीस ॥ नेत्रें विकासूनि महीतें ॥ दाविता झाला तत्क्षणीं ॥१९॥
ते श्वेतवर्ण पाहूनि नयन ॥ अर्भकें पळालीं भयेकरुन ॥ म्हणती भर्तरी पावला मरण ॥ भूत होईल आता हा ॥१२०॥
मग हा आपुल्या लागोनि पाठीं ॥ भक्षील सकळ मग शेवटीं ॥ ऐसें भय मानूनि पोटीं ॥ पळूनि गेलीं अर्भकें ॥२१॥
जाऊनि भागीरथीघांटावर ॥ करीत बैसलीं आहेत विचार ॥ म्हणती भर्तरिया भूत थोर ॥ होऊनि हिंडे ग्रामांत ॥२२॥
मग गडे हो आपण गल्लींसी ॥ कैसें खेळावें भक्षील आपणांसी ॥ तरी आतां आपुले ग्रामासी ॥ खेळ खेळूं सदनांत ॥२३॥
यापरी दुसरा अर्भक बोलत ॥ कीं बरवें सांडिलें काननातें ॥ मनुष्य कोणी नव्हतें तेथें ॥ भक्षिलें असतें आपणांसी ॥२४॥
ऐसें अर्भक घांटावर ॥ करीत बैसले आहेत विचार ॥ तों येरीकडे मूर्च्छा अपार ॥ भर्तरांतें वेधली ॥२५॥
महीं पडलासे उलथोन ॥ शरीर सुकलें तेणेंकरुन ॥ ठायीं ठायीं भेदले पाषाण ॥ रुधिर तेणें वाहातसे ॥२६॥
ऐसे होतां अवस्थेसी ॥ मैत्रावरुणें पाहिलें त्यासी ॥ मग पुत्रमोह हदयासी ॥ परम कळबळा दाटला ॥२७॥
मग महीस मित्रावरुणी ॥ येता झाला स्नेहेंकरुनी ॥ अति लगबगें बाळ उचलोनी ॥ हदयालागीं कवळिलें ॥२८॥
त्वरें आणूनि भागीरथीजीवन ॥ तयासी करविलें तोयपान ॥ हदयालागीं आलिंगून ॥ सावध केलें बाळासी ॥२९॥
आणि पाहूनि स्वयें कृपादृष्टीं ॥ मग दुःखलेशाची झाली फिटी ॥ पाषाणघांव घसवटीं ॥ अदृश्यपणें मिरविले ॥१३०॥
मग तो बाळ सावधपणीं ॥ अंकीं घेऊनि मिरवोनी ॥ परम स्नेहें मुखावरोनी ॥ वरदहस्तें कुरवाळी ॥३१॥
यापरी विप्राचा वेष धरोनि ॥ तेथोनि चालिला मित्रावरुणी ॥ भर्तरीचा धरोनि पाणी ॥ सदनालागीं आणीतसे ॥३२॥
तों मार्गी येतां घाबरे ॥ पाहते झाले सर्व किशोर ॥ पाहतांचि म्हणती भर्तरी थोर ॥ भूत होऊन आला रे ॥३३॥
ऐसें म्हणूनि आरडोनी ॥ पळताती अति भयेंकरुनी ॥ आपुलाले सदना जाऊनी ॥ भयें दडती संधींत ॥३४॥
येरीकडे मित्रावरुणी ॥ सदनीं आला त्यासी घेऊनी ॥ माता रेणुकेसी पाचारोनी ॥ म्हणे सांभाळी बाळातें ॥३५॥
मग ते चरणीं ठेवूनि माथा ॥ म्हणे महाराजा हे ताता ॥ आपण कोण्या ग्रामी असतां ॥ परम स्नेहाळू आहां कीं ॥३६॥
ते रेणुका प्रेमळ सती ॥ पाहतां विप्र दिव्य मूर्ती ॥ वस्त्रासन टाकूनि निगुती ॥ बैसविलें त्यावरी ॥३७॥
मग म्हणे बाळका करीं कवळून ॥ आणिलें तुम्हीं मोहेंकरुन ॥ तरी सकळ संशय सोडून ॥ नामाभिधान मज सांगा ॥३८॥
येरी म्हणे वो सती ऐक ॥ या बाळाचा मी असें जनक ॥ म्हणोनि स्नेहाचें दोंदिक ॥ तरी तुजपाशीं मी आलों ॥३९॥
तरी बाळ तुजकारणें ॥ कायावाचा केलें अर्पण ॥ परी तूंही आतां संशय टाकून ॥ संगोपन करीं याचें ॥१४०॥
तें ऐकून बोलें ऐसें ॥ तुम्ही बाळकाचे जनक कैसे ॥ येरी म्हणे वो अनायासें ॥ कथा ऐक बाळाची ॥४१॥
अगे मी विप्रवेषें तूतें ॥ दिसत आहें परी मी दैवत ॥ मित्रावरुणी नाम मातें ॥ महीलागीं वदतात ॥४२॥
मग मूळापासूनि तीतें कथन ॥ भर्तरीपात्रव्यक्त जनन ॥ हरिणीस्तनीचें संगोपन ॥ सकळ निर्णय बदलासे ॥४३॥
तरी या बाळाचें संभवन ॥ अपूर्व आहे महीकारण ॥ परी असो पूर्ण दैवानें ॥ लाभ झाला तुज याचा ॥४४॥
झाला परी आर्तभूत ॥ जगीं म्हणावीं कां आपुला सुत ॥ काया वाचा बुद्धि सुत ॥ रक्षण करीं उचित हें ॥४५॥
ऐसें सांगूनि मित्रावरुणी ॥ जाता झाला आपुले स्थानीं ॥ येरीकडे नितंबिनी ॥ परम चित्तीं तोषली ॥४६॥
मग भ्रतारासी सांगूनि वर्तमान ॥ तोही हर्षे ऐकून ॥ मग जननीजनकांचें भय पूर्ण ॥ बाळप्रकरणीं फिटलें कीं ॥४७॥
जैसे वस्त्र स्पर्शिल्या साबणीं ॥ सकळ मळाची होय हानी ॥ ठेवी मित्रावरुण वाचेकरुनी ॥ सकळ संशय फिटलासे ॥४८॥
किंवा गढूळ झालें असतां उदक ॥ स्थिरावल्या दावी पवित्र मुख ॥ तेवीं त्याचा समूळ धाक ॥ फिटूनि गेला तत्काळ ॥४९॥
की दारा सगुणपर ॥ गृहीं असतां गरोदर ॥ परी प्रसूतीचे भय थोर ॥ प्रसूत झालिया फिटतसे ॥१५०॥
कीं अनभ्यस्त कांसे लागतां ॥ परम भय मानी पार होतां ॥ परी पार झालिया सकळ चिंता ॥ फिटोनि जाय सरितेची ॥५१॥
कीं अचाट काननीं तस्करभयातें ॥ मार्ग मिळाला भयव्यक्त ॥ परी वस्ती पावल्या स्वस्थचित्त ॥ भयापासूनि होतसे ॥५२॥
तन्नायें मित्रावरुणी ॥ वार्ता ऐकतां उभय कर्णी ॥ भयमुक्त होती आनंदोनी ॥ हेलावे चित्त पूर्णत्वें ॥५३॥
जैसें दुःख जाऊनि होतां सुख ॥ पोसे शरीर दोंदिक ॥ तेवीं त्यांचे चित्तीं बलाइक ॥ आनंदाचा उदेला ॥५४॥
मग ते अतिप्रेमेंकरुन ॥ आशापाशाचें गुंतले बंधन ॥ मग परम स्नेहाचा खुंट उभवोन ॥ गरके घालिति त्यासवे ॥५५॥
ऐसियापरी दिवसेंदिवस ॥ परम उदेले लालनपालनास ॥ तंव काशीक्षेत्रीं पुण्यवस्तीस ॥ पंच वरुषें लोटलीं ॥५६॥
तों षडदशवर्षी भर्तरीनाथ ॥ पूर्ण झाला वयें व्यक्त ॥ जयसिंग आणि रेणुकेप्रत ॥ लग्नविचार सूचला ॥५७॥
मग उभयतां बसूनि एकांतीं ॥ म्हणती चला जाऊं स्वदेशाप्रती ॥ लक्षूनि संबंधा जाती ॥ लग्न करुं बाळाचें ॥५८॥
ऐसा विचार उभयतां करोनि ॥ सोडितें झाले क्षेत्रालागोनी ॥ माळवादेशीं त्यांचा ग्राम उद्देशोनी ॥ मार्ग धरितां तयाचा ॥५९॥
मार्गी चालतां ग्रामोग्रामीं ॥ भिक्षा करिती भिक्षुकधर्मी ॥ मार्गी चालता भविष्य वर्मी ॥ विकट झगटलें येऊनि ॥१६०॥
मार्गी चालतां काननांत ॥ तस्कर येऊनि अकस्मात ॥ जयसिंग शस्त्रघातें ॥ मुक्त केला प्राणातें ॥६१॥
जवळी होतें वित्त कांही ॥ तें हिरोनि नेलें तस्करीं उपायीं ॥ जयसिंगाचें प्रेत महीं ॥ निचेष्टित पडियेलें ॥६२॥
मग तें पाहूनि रेणुका सती ॥ प्रेत कवळूनि देहानिगुती ॥ परम शोकें देहाप्रती ॥ सांडिती झाली तेधवां ॥६३॥
मग तीं उभयतां स्त्रीपुरुष ॥ भर्तरीनें काष्ठें मेळवूनि विशेष ॥ अग्नि लावूनि उभयतांस ॥ शोकडोहीं बुडाला ॥६४॥
उभयतांचें करितां दहन ॥ परी शोकविशोकें पोळे प्राण ॥ म्हणे अहा तात मातेनें ॥ कैसें सोडिलें काननीं या ॥६५॥
अहा तुम्ही जननी जनक ॥ पाहते झालां परत्रलोक ॥ यापरी महीतें मायिक ॥ कोणी नसे मजलागीं ॥६६॥
अहा जननी रेणुकानाम्नी ॥ कैसी गेली मज सोडोनी ॥ आतां आई आई म्हणोनि वाणी ॥ बोलावूं मी कोणातें ॥६७॥
अहा जननी तूं परम मायिक ॥ जाणत होतीस तृषाभूक ॥ आतां निकटपणी लोक ॥ परम कैसे पाहतील ॥६८॥
अहा जननी रात्रींतून ॥ तीन वेळां उठोन ॥ करवीत होतीस तोयपान ॥ तरी मन निष्ठुर कां केलें ॥६९॥
अहा हदयीं धरुनि करिसी चुंबन ॥ वाचे म्हणसी बाळ हें तान्हें ॥ ऐसें म्हणोनि उदकपान ॥ करवीत अससी नित्यशा ॥१७०॥
ऐसी माय तूं सघन ॥ असोनि केलें निष्ठुरपण ॥ मज ऐशा वनीं सोडून ॥ गेलीस कैसी जननीये ॥७१॥
अहा ताता जयसिंगनामी ॥ कैसा गेलासी मज टाकुना ॥ आता पृथ्वीवर दैन्यवाणी ॥ कोठे राहूं निराश्वित ॥७२॥
अहा ताता बाहेर जातां ॥ खाऊ मजला आणीत होतां ॥ तो मुगुटी खोवूनि सदनीं येतां ॥ पाचारुनि मज देशीं ॥७३॥
ऐसा मोह असतां पोटीं ॥ सांडूनि गेलास विपिनीं देठीं ॥ ऐसें म्हणूनि करसंपुटीं ॥ वक्षःस्थळ पिटीतसे ॥७४॥
ऐसें रुदन करीत करीत ॥ पेटवूनि झाला शांताचित्त ॥ परी तो तेथूनि न उठे त्वरित ॥ प्राण सोडूं पाहातसे ॥७५॥
तों मार्गेकरुन व्यवसाइक ॥ त्या वंजारें वृषभकटक ॥ त्यांनीं पाहूनि त्याचा शोक ॥ परम चित्तीं कळबळले ॥७६॥
मग तयापाशीं येऊन ॥ पुसोनि घेतले वर्तमान ॥ वर्तमान कळल्या बोलती वचन ॥ बोधनीती तयातें ॥७७॥
म्हणती अगा भटसुता ॥ शोक कारसी अति वृथा ॥ होणार झालें विषममाथा ॥ विधिअक्षरें नेमीत ॥७८॥
जरी तू आतां करिसी शोक ॥ तरी काय मिळतील जननी जनक ॥ ईश्वरकरणी प्रारब्ध फुटकें ॥ आपुलेंचि म्हणावे ॥७९॥
तरी आतां धैर्य करुन ॥ हित पहावें आपुलें आपण ॥ संसार करुनि आपुले मतीने ॥ तिन्ही लोकीं मिरवावें ॥१८०॥
ऐसें म्हणूनि बोध अपार ॥ उठविला त्याचा धरुनि कर ॥ मग संगें घेऊनि मुक्कामावर ॥ आणिलासे भर्तरी ॥८१॥
मुक्कामीं राहूनि सकळ जन ॥ रात्रीं देऊनि अन्नपान ॥ दुसरें दिवशीं सवें घेऊन ॥ पुन्हां जात व्यवसई ॥८२॥
ऐसेपरी सात पांच दिन ॥ शोक करितां गेले लोटून ॥ मग दिवसेंदिवस होऊनि विस्मरण ॥ सहजस्थिती वर्ततसे ॥८३॥
मग त्या व्यवसायिकां सहज ॥ करुं लागला तयांचें काज ॥ काज होता तेजःपुंज ॥ सकळ चाहती आदरानें ॥८४॥
मग आसन वसन भूषणासहित ॥ व्यवसाइक सकळ संपादित ॥ ऐसेपरी कांहीं दिवस त्या स्थितींत ॥ लोटून गेले तयाचे ॥८५॥
यापरी व्यवसाइक ॥ धान्य भरुनि अति अमूप ॥ उज्जनि शहर अवंतिक ॥ मार्ग धरिला तयाचा ॥८६॥
मार्ग सरतां वृक्षमकटका ॥ येऊनि पोहोंचला अवंतिका ॥ तेथें कथेचा रस निका ॥ होईल तो स्वीकारा पुढें ॥८७॥
म्हणाल पुढिलें अध्यायीं रस ॥ उगाचि मानाल स्वचित्तास ॥ ऐसें तरी न म्हणावें पीयूष ॥ चवी घेतां कळों येईल ॥८८॥
तरी ती कथा सुधारस थोर ॥ वाढी श्रोत्या धुंडीकुमर ॥ मालू ऐसा नामोच्चार ॥ नरहरिकृपें मिरवतसे ॥८९॥
स्वस्ति श्रीभक्तिकथासार ॥ संमत गोरक्षकाव्य किमयागार ॥ सदा परिसोत भाविक चतुर ॥ चतुर्विशति अध्याय गोड हा ॥१९०॥
श्रीगोपालकृष्णार्पणमस्तु ॥
॥ नवनाथभक्तिसार चतुर्विशतितमोध्याय समाप्त ॥