नवनाथ भक्तीसार : अध्याय ३७

श्रीगणेशाय नमः
जयजयाजी पंकजाक्षा ॥ आदिपुरुषा सर्वसाक्षा ॥ अव्यक्तव्यक्ता सर्वपरीक्षा ॥ महादक्षा रमावरा ॥१॥
मागिले अध्यायीं कथन ॥ करविलें वटसिद्धनागनाथजन्म ॥ उपरी सिद्धकळा पावून ॥ कोल्हापुरीं पातला ॥२॥
तेथें राहूनि लक्ष्मीआलयांत ॥ पुजारी करुनि हस्तगत ॥ सर्व सामग्री ओवरींत ॥ नेऊनियां दाखविली ॥३॥
दाखवूनि म्हणें पुजार्‍यांसी ॥ सबळ पडल्या कनकराशी ॥ तरी ह्या सरतील ज्या दिवशीं ॥ तंववरी संतर्पण योजावें ॥४॥
योजावें तरी अन्यवर्ण ॥ कांहींच धरुं नये भिन्न ॥ सकळांलागीं करुनि पक्कान्न ॥ पंक्तीतें वाढावें ॥५॥
गांवामाजी सकळांकारणें ॥ पेटूं न द्यावा पाकीं अग्न ॥ द्विवेळा त्रिवेळा घालूनि भोजन ॥ तुष्ट करावें सकळातें ॥६॥
शेट सावकार राजा रंक ॥ सकळांसी आणूनि ओपावा पाक ॥ अंत्यजादि भुदेव लोक ॥ तुष्ट करावें सर्वांसी ॥७॥
ऐसें सांगूनि पुजार्‍यातें ॥ शीघ्र कामाठी आणवीत ॥ कार्ययोगें अपरिमित ॥ सकाम कामीं योजिले ॥८॥
उत्तम तिथी नेम करुन ॥ मांडव मंडप उभारुन ॥ पाकालागीं सज्ज करुन ॥ सर्व काम चालविलें ॥९॥
मग शिष्टाशिष्ट गृहीं धाडून ॥ तया दिधलें आमंत्रण ॥ येरीकडे पाक निर्माण ॥ करावया लाविलें ॥१०॥
आणि ग्रामद्वारीं टिळा लावून ॥ भोजनदवंडी ग्रामीं पिटून ॥ सर्व सामग्री सज्ज करुन ॥ काम चालीं चालविलें ॥११॥
शैव श्रावक आणि ब्राह्मण ॥ भेद चौर्‍यायशीं देशांसमान ॥ देवाग्नी विप्र ऋषि ब्राह्मण ॥ पाक भिन्नभिन्न निर्मिती ॥१२॥
पंच द्राविड देश मुलतानी ॥ मारवाडी गुर्जर हिंदुस्थानी ॥ हुसेनी पौंड्र मिळोनी ॥ देशजाती मिळाल्या ॥१३॥
असो भेदाभेद अन्यजाती ॥ षड्र मार्गानीं पाकविती ॥ खाज्या करंज्या कचुर मालती ॥ शिरा बुंदी करिताती ॥१४॥
पुरी पोळी क्षिप्रा बहुत ॥ चमचमीत भाज्या वरणभात ॥ पंचमधु त्यांत अपार घृत ॥ इच्छेसमान मिरवलें ॥१५॥
असो पाकाग्नि सिद्ध करुन ॥ चालते पंक्तीं सेविती अन्न ॥ पुन्हां क्षुधा लागल्या परतून ॥ येऊनि अन्न सेविती ॥१६॥
प्रथम पाक जातजाती ॥ तेथें नसे कांहीं अरुती ॥ कितीक वाढूनि गृहासी नेती ॥ भोजन करुनि मन माने ॥१७॥
कोणी कोरडेंचि उपटूनि नेती अन्न ॥ नेऊनि भरिती आपुलें सदन ॥ मग जिकडे तिकडे सिद्ध अन्न ॥ सर्व झालें गांवांत ॥१८॥
राव रंक कुटुंबासहित ॥ अन्न सेवूनि होती तृप्त ॥ मग वन्ही इतुका दीपानिमित्त ॥ गृहोगृहीं मिरवला ॥१९॥
असो यापरी एक मास ॥ ग्राम सेवी सिद्धअन्नास ॥ यावरी कथा अत्रिसुतास ॥ कैसी वर्तली ती ऐका ॥२०॥
प्रथम दिनीं भिक्षेकारण ॥ गांवांत संचरे अत्रिनंदन ॥ कुश्वितरुपी विरुपवान ॥ भिक्षा मागे गृहोगृहीं ॥२१॥
तंव ते घरोघरींचे जन ॥ म्हणती गांवांत प्रयोजन ॥ होतें तेथे आम्हां जाणें ॥ कुटुंबादि भोजना ॥२२॥
तरी तूं सत्वरगती ॥ जाऊनि सारी कां आपुली भुक्ती ॥ व्यर्थ शीण कासायाप्रती ॥ वाईट कदन्न इच्छूनी ॥२३॥
उत्तम पक्क अन्न टाकून ॥ व्यर्थ कां शिणसी दरिद्रवान ॥ कामधेनूचे कासे आनन ॥ कांडणकोंडा कां भक्षावा ॥२४॥
कीं कल्पतरु बैसल्या ठायीं ॥ इच्छेसमान पदार्थ देई ॥ मग कां शिणावें धांवूनि पायीं ॥ मेळवावया भुक्तीते ॥२५॥
परीस असतां गृहालागून ॥ मच चाकरी कासया करावी हेमाकारण ॥ भाग्यें आतुडतां पीयुषपान ॥ मग वल्लीरसायण कां इच्छावें ॥२६॥
तेवीं तूं प्रकरण करिसी येथें सोडूनि सुधारसअन्नातें ॥ कदन्नाकरितां या गांवात ॥ हिंडतोसी मतिमंदा ॥२७॥
येपरी असों आम्ही गृहासी ॥ भोजना जातों आम्ही कुटुंबेंसीं ॥ पाक करावा कवणें अर्थेसीं ॥ तुजलागीं ओपावया ॥२८॥
ऐसीं घरोघरीं भाषणें ॥ होती दत्तात्रेयाकारणें ॥ मग मनांत म्हणे प्रयोजन ॥ जाऊनि पाहूं निजदृष्टीं ॥२९॥
ऐसें योजूनि स्वचित्तांत ॥ तेथें पातला तपोनाथ ॥ उभा राहूनि पाकशाळेंत ॥ पाक लक्षांत आणीतसे ॥३०॥
तंव तो महाराज योगकारण ॥ देखतां ओळखी सिद्धिअन्न ॥ थोडें करितां नगसमान ॥ होय अपार न पचवितां ॥३१॥
एक पोळी पडतांचि लागली ॥ परी सहस्त्रही वाढियेली ॥ ऐशा चिन्हें ओळखिली ॥ सिद्धिकळा महाराजें ॥३२॥
मग तेथींच्या जनालागीं पुसत ॥ हें प्रयोजन एवढें कोण करीत ॥ येरु म्हणती महासमर्थ ॥ वटसिद्धनागनाथ करितो कीं ॥३३॥
ऐसें ऐकोनि अत्रिसुत ॥ खूण जाणली स्वचित्तांत ॥ कीं म्यां मुलासी सिद्धपदार्थ ॥ काशीक्षेत्रीं ओपिले ॥३४॥
तरी त्याचें नांव होतें यथार्थ ॥ वटसिद्धनागेश नागनाथ ॥ तरी तोचि काय आहे तेथें ॥ मोठेपणा मिरवावया ॥३५॥
त्यासी वर्षे लोटली वीस ॥ तरी झाला असेल स्थूळ देहास ॥ तरुणपणीं महंतीस ॥ वाढवावया टेकला ॥३६॥
टेकला परी मजकारणीं ॥ गोचर व्हावें ही इच्छा मनीं ॥ या गांवींचें संधान धरुनी ॥ संतर्पण मांडिलें ॥३७॥
हें गावीचें भिक्षास्थान ॥ भ्रष्ट करावें सिद्धिअन्न ॥ सकळ गांवींचा पाक वर्जून ॥ केला अर्थ मजकरितां ॥३८॥
तरी आतां असो कैसें ॥ आजिचा दिन करुं उपवास ॥ ऐसें योजूनि स्वचित्तास ॥ स्वामी तेथूनि चालिला ॥३९॥
चालिला परी आणिक जन ॥ पाचारिती बाळाकारण ॥ आपण जावें भोजन करुन ॥ तूं ऐसा कां जातोसी ॥४०॥
ऐसें म्हणोनि हातीं धरिती ॥ पुन्हां पाकशाळे आणिती ॥ परी तो नायके योगपती ॥ गांवामाजीं संचरे ॥४१॥
मग कणधान्याची भिक्षा करीत ॥ लोक पुसतां त्यांतें वदत ॥ कीं आमुचा नेम भिक्षारहित ॥ अन्न सेवीत नाहीं जी ॥४२॥
ऐसें वदूनि सकळ लोकांत ॥ शुष्क अन्न मागूनि घेत ॥ काशीक्षेत्रीं जाऊनि त्वरित ॥ भोजनातें सारीतसे ॥४३॥
ऐसें रीतीं एक मास ॥ लोटूनि गेला सहजस्थितीस ॥ परी नागनाथ स्वचित्तास ॥ विचार करितां पैं झाला ॥४४॥
म्हणे लोटला एक मास ॥ स्वामी न दिसे आम्हांस ॥ मग बोलावूनि ग्रामस्थांस ॥ पुसतां झाला महाराज ॥४५॥
म्हणे गांवात कोणी येत ॥ अतिथ आहे भिक्षावंत ॥ तंव ते म्हणती सिद्धनाथ ॥ एक अतिथ येतो की ॥४६॥
तो येथींचें तुमचें अन्न ॥ न सेवी मागतो भिक्षाकदन्न ॥ आम्ही पुसतां म्हणतो नेम ॥ माझा ऐसा आहे कीं ॥४७॥
आम्ही सारितो येथें भोजन ॥ म्हणोनि न मिळे त्या पक्कान्न ॥ यास्तव कोरडे मागूनि धान्य ॥ नेत आहे महाराजा ॥४८॥
ऐसें बोलतां सकळ ग्रामस्थ ॥ त्यांसी म्हणे नागनाथ ॥ मागूं येतील जे गांवांत ॥ करा श्रुत मजलागीं ॥४९॥
त्यांसीं कांहीं न टाकून ॥ श्रुत करावें मजकारण ॥ मग मी जाऊनी ग्लानित वचनें ॥ भोजन घालीन तयांसी ॥५०॥
परी आणिक एक अर्थ ॥ कोरडें अन्न न्या गृहांत ॥ येरु येईल जंव भिक्षेतें ॥ तेंचि अन्न वाढावें ॥५१॥
त्याणें हें अन्न घेतल्या पदरीं ॥ मग प्रयोजन आहे सांगा यापरी ॥ न घेई मग तुम्ही येऊनि झडकरी ॥ श्रुत करा मजलागीं ॥५२॥
ऐसें पांच पन्नासांसी ॥ नाथें सांगितलें भाविकांसी ॥ जे कदाकाळी कार्यासी ॥ ढळणार नाहींत निश्चयें ॥५३॥
ऐसें सांगूनि सिद्धिअन्न ॥ त्यातें दिधलें वस्त्रीं बांधून ॥ मग आपुल्या गृहीं जाऊन ॥ वाट पहात बैसले ॥५४॥
तों श्रीदत्तात्रेय अत्रिसुत ॥ भिक्षेसी आले अकस्मात ॥ तंव ते सिद्धिअन्न घेऊनि हातांत ॥ सन्मुख येती घालावया ॥५५॥
म्हणती महाराजा आम्ही दीन ॥ आमुचें गृहीं कैचें अन्न ॥ परी नागनाथ ॥ कृपा करुन ॥ देतो अन्न आम्हांसी ॥५६॥
तरी त्या भिक्षेंत भिक्षा चोज ॥ तुम्हां वाढावें धर्मकाज ॥ ऐसें बोलती तें सहज ॥ श्रुत कराया दत्तासी ॥५७॥
परम चतुर विचक्षण ॥ परीक्षा घेती श्रुत करुन ॥ परी तो त्रैदेवांचा अंश हें ऐकून ॥ भिक्षेतें आकळेना ॥५८॥
मागें पाऊल तत्काळ ठेवून ॥ जात होय अत्रिनंदन ॥ मग तें आपुलें गृहीचें अन्न ॥ घेऊनियां धांवती ॥५९॥
म्हणती महाराजा नागनाथाचें अन्न ॥ आपणा न वाटे चित्तीं प्रसन्न ॥ तरी आमुचे कष्टा चित्त देऊन ॥ विन्मुख होऊं नका जी ॥६०॥
ऐसें सांगूनि भिक्षा देती ॥ तो घेत नाहीं प्रांजळ चित्तीं ॥ मग लगबगें हेर जाती ॥ श्रुत करिती नाथासी ॥६१॥
नाथासी होतां श्रुत मात ॥ शीघ्र चपळत्वें येत धांवत ॥ निकट येतां हस्तसंकेतें ॥ हेर दाविती तयासी ॥६२॥
तोही हस्तसंकेतखुणें ॥ अत्रिसुताच्या निकट जाऊन ॥ प्रथम करें कर कवळून ॥ चरणीं माथा ठेवीतसे ॥६३॥
म्हणे महाराजा योगपती ॥ माय तूं माउली दयाळ कितीं ॥ तरी डावलूनि पाडसाप्रती ॥ गुप्त कैसा विचरसी ॥६४॥
मज करुनियां निढळवान ॥ दैन्यवंत बहुत काननीं ॥ तेथें सांडूनि निष्ठुरपणीं ॥ जासी कैसा वो माये ॥६५॥
मज बाळपणी आपुलें चोज ॥ दावूनियां तपोभोज ॥ गेलासी टाकूनि महाराज ॥ मागें दृष्टि न करितां ॥६६॥
तरी मी सखया तुजबांचुनी ॥ पडलों आहे घोर वनीं ॥ मार्ग लक्षितां सूक्ष्मनयनीं ॥ प्राण कंठीं उरला असे ॥६७॥
जैसा चातक दृष्टीकरुन ॥ वाट पाहे अंबुद सघन ॥ कीं उखली हरिणीलागून ॥ वाट पाहे पाडस ॥६८॥
वीस संवत्सर गेला काळ ॥ परी चिंतावन्ही दाही तळमळ ॥ तैं शांत करावया जळ ॥ तुझें कांहीं दिसेना ॥६९॥
आपावेगळी आपमासोळी ॥ तेवीं तव भेटी जीव तळमळी ॥ परी माये त्वां हदयगतकमळीं ॥ निष्ठुर कैसें सांठविलें ॥७०॥
ऐसें म्हणोनि आरंबळत ॥ नेत्रअश्रूंनी पाद क्षाळीत ॥ म्हणे अंतर देऊनि मातें ॥ गेलासी कैसा महाराजा ॥७१॥
ऐसी वदूनि ग्लानित वाणी ॥ पूर लोटवी नेत्रजीवनीं ॥ मग त्रयदेव परीक्षानयनीं ॥ अंतरातें ओळखी ॥७२॥
चित्तीं म्हणे प्रांजळवंत ॥ तापे तापला आहे नाथ ॥ मग मस्तकाखाली घालूनि हस्त ॥ उठविलें महाराजें ॥७३॥
प्रेमस्नेहें कवळूनि पाणी ॥ हदयीं कवळीला प्रेमेंकरुनी ॥ वामहस्ते कवळुनि मूध्नी ॥ नेत्रअश्रु पुसीतसे ॥७४॥
मग धरुनि शीघ्र हस्त ॥ नेत स्वामी एकांतांत ॥ कृपें मौळीं ठेवूनि हस्त ॥ कर्णी मंत्र ओपीला ॥७५॥
देऊनि स्वमुखें आत्मखून ॥ केला ब्रह्मपरायण ॥ अपरंपार अज्ञानपण ॥ मुळाहूनी नाशिलें ॥७६॥
ऐसी होतां ब्रह्मस्थितकोटी ॥ तत्काळ गुरुकृपें पडली दृष्टी ॥ जैसें अभ्र वितुळतां शेवटीं ॥ सुढाळ अर्क दिसतसे ॥७७॥
तेवीं पाहतां दत्तस्वरुप ॥ मग उचंबळला आनंदकूप ॥ अहा म्हणोनि बाप बाप ॥ पदीं मौळी अर्पीतसे ॥७८॥
मग परम प्रिय अत्रिनंदन ॥ कीं घेतला स्नेहेंकरुन ॥ करे मुख कुरवाळून ॥ मागील कथा निवेदी ॥७९॥
आविर्होत्र नारायण ॥ आहेसी बा तूं महीकारण ॥ उरगीकुशीं विधिवीर्यवान ॥ जन्म तुझा होय बा ॥८०॥
तरी ही ऐसी मूळकथा ॥ मज आतुडली हदयीं शोधिता ॥ म्हणूनि बाळा तुझ्या हाता ॥ सिद्धिकळा ओपिली ॥८१॥
तरी तुज भेटी द्यावयाकारण ॥ इच्छित होतें माझें मन ॥ परी प्रारब्धयोगें करुन ॥ आजि घडूनि आलें बा ॥८२॥
जें प्रकरण समयोचित ॥ लोहचुंबका भेटी होत ॥ कीं समुद्रक्षारऐक्यवंत ॥ नगआवळी होतसे ॥८३॥
तेवी बापा तुज मज भेठी ॥ झाली प्रारब्धयोगंकाठीं ॥ ऐसें म्हणोनि हदयपुटीं ॥ नाथालागीं धरीतसे ॥८४॥
मग उभय प्रतापवंत ॥ निघतां सांडूनि ते एकांत ॥ ग्रामाबाहेर निघोनि त्वरित ॥ काशीक्षेत्रीं चालिले ॥८५॥
चालिले परी ऐसें रीती ॥ यानमंत्र प्रयोगी विभूतीं ॥ नाथभाळीं चर्चुनि निगुतीं ॥ गमन दोघे करिताती ॥८६॥
मग पवनवेंगाचे गमन थकिता ॥ वाटे ऐसे गमती उभयतां ॥ लवतां नेत्रपातिये पातां ॥ काशीक्षेत्रीं पातले ॥८७॥
तेथे कांहींसे टेंकूनि क्षण ॥ सारिला आपुला नित्यनेम ॥ मग बद्रिकेदार चित्तीं धरुन ॥ गमन करिती त्या मागें ॥८८॥
भाळीं प्रयोग दिव्य विभूती ॥ यानरुपाची महाशक्ती ॥ क्षणें बद्रिकाश्रमाप्रती ॥ जाऊनिया पोंचलें ॥८९॥
संचार करिती शिवालयांत ॥ प्रत्यक्ष झाला उमाकांत ॥ मग प्रेमआवडीं उभवूनि पर्वत ॥ एकमेकां भेटती ॥९०॥
यापरी तो उमाकांत ॥ श्रीदत्तातें विचारीत ॥ दुसरा कोण आहे भृत्य ॥ मेळविला सेवेसी ॥९१॥
ऐसें बोलतां अनसूयासुत ॥ म्हणे महाराजा नाम या नागनाथ ॥ आविर्होत्र प्रतापवंत ॥ नारायण अवतार ॥९२॥
ऐसें बोलतां उमारमण ॥ दत्तासी म्हणे ऐक वचन ॥ यातें सद्विद्या अभ्यासून ॥ नाथपंथीं मिळवावा कीं ॥९३॥
मग अवश्य म्हणोनि अत्रिसुत ॥ राहता झाला षण्मास तेथ ॥ सांगूनि सकळ अस्त्रविद्येप्रत ॥ चवदा कळा चौसष्टी ॥९४॥
उपरी नागपत्रीं अश्वत्थीं नेऊन ॥ केलें सकल सिद्धार्थ साधन ॥ उपरी बद्रिकाश्रमीं जाऊन ॥ तपालागी बैसविलें ॥९५॥
नाथदीक्षा तत्काळ देऊनी ॥ उन्मनी मुद्रा लेववी कानीं ॥ शिंगी शैली सिद्ध करुनी ॥ नाथालागीं ओषिली ॥९६॥
असो ऐशा दीक्षारुपें ॥ द्वादश वर्षे केलें तप ॥ मग स्वर्गदेव मेळवूनि अमूप ॥ वरालांगीं दीधलें ॥९७॥
मावदें करुनि देदीप्यमान ॥ तुष्ट करुनि स्वर्गीचें जन ॥ बोळविलें स्थानोस्थान ॥ नाथा वर देऊनियां ॥९८॥
यावरी पुढें तो अत्रिसुत ॥ नागनाथा बोळवीत ॥ म्हणे बा रे महीचें तीर्थ ॥ सांगोपांग करीं कां ॥९९॥
तीर्थे अति मळीण ॥ तयांचा मळ सांडिती संतजन ॥ तस्मात् बा रे तीर्थाटन ॥ संतमेळीं करीं कां ॥१००॥
मग अवश्य म्हणूनि नाथ प्रेमळ ॥ वंदूनि श्रीगुरुचें पदकमळ ॥ तीर्थे कराया उतावेळ ॥ महीवरी संचरला ॥१॥
अत्रिसुत गेला गिरनारपर्वतीं ॥ येरीकडे नागनाथ जती ॥ तीर्थे करीन नाना क्षिती ॥ क्षिती बालेघाटीं पातला ॥२॥
तेथें पाहूनि शुद्ध कानन ॥ वस्तीसी राहिला मनोधर्म ॥ परी तो प्रतापी तपी सघन ॥ गांवोगांवीं समजला ॥३॥
मग अपार लोक येती दर्शना ॥ दिवसानुदिवस वाढे महिमा ॥ मग भक्तिपुरस्करांची वाढली महिमा ॥ तुम्ही येथेंचि वस्ती करावी ॥४॥
मग अपार धर्म करुन ॥ वस्तीसी राहिले अपार जन ॥ वडवाळ ऐसें ग्राम नाम ॥ नागनाथें ठेविलें ॥५॥
यापरी कोणे एके दिवशीं ॥ मच्छिंद्र आला त्या ठायासी ॥ सहज राहता झाला वडवाळासी ॥ नाथकीर्ती ऐकिली ॥६॥
म्हणोनि मच्छिंद्र दर्शना जात ॥ तो मठद्वारीं येऊनि त्वरित ॥ सदृढ चालतां द्वाराआंत ॥ स्वशिष्यांनीं हटकिलें ॥७॥
म्हणती नाथबोवा ऐका वचन ॥ पुढें नका करुं गमन ॥ श्रीनागनाथातें सांगून ॥ तुम्हां नेऊं दर्शना ॥८॥
तयाच्या परवानगीवांचून ॥ होत नाहीं कोणाचें गमन ॥ तस्मात् थांबावें एक क्षण ॥ आम्ही विचारुनि येतों कीं ॥९॥
ऐसें मच्छिंद्रें ऐकता वचन ॥ कोपानळीं चढलें मन ॥ चित्तीं म्हणे हा संतजन ॥ कैंचा राववत दिसतसे ॥११०॥
देवद्वार साधुद्वार ॥ मुक्त असावें निरंतर ॥ तरी कपटपणींचा संत वेव्हार ॥ संग्रहातें न ठेविती ॥११॥
तरी येथें आहे बंड ॥ जग भोंदावयाचें केले प्रचंड ॥ तरी शिक्षा आतां उदंड ॥ दाखवावी या नरा ॥१२॥
ऐसें क्रोधें चित्तीं आणून ॥ त्या शिष्यांसी केलें ताडण ॥ ताडण करितां बहुत जन ॥ सप्तशत शिष्य धांवले ॥१३॥
तें पाहूनियां मच्छिंद्रनाथ ॥ स्पर्शकळा त्वरें प्रेरीत ॥ तेणें झाले महीव्यक्त ॥ सातशें शिष्य सकळिक ॥१४॥
महीव्यक्त सकळ होतां ॥ नाथमुखवटा ताडण ॥ करितां ॥ तंव ते आरंबळती आक्रोशवंत ॥ एक आरडा उठला ॥१५॥
तों येरीकडे मठांत ॥ सदा ध्यानीं भरुनि नागनाथ ॥ कोल्हाळ आरडा ऐकूनि प्रांजळवंत ॥ देहावरी पातला ॥१६॥
ध्यान भंगिले कोल्हाळेंकरुन ॥ तेणे कोपानळीं पेटलें मन ॥ मग उपरी वरी शीघ्र जाऊन ॥ निजदृष्टीं पहातसे ॥१७॥
तैं सातशें शिष्य महीव्यक्त ॥ झाले ते चलनवलनरहित ॥ एकटा तया गणीं नाथ ॥ मुखावरी मेदीतसे ॥१८॥
ऐसें नागनाथें पाहून ॥ अत्यंत कोपला कोपानळानें ॥ म्हणे हा नाथ दीक्षेसी येतो दिसोन ॥ परी भ्रष्टबुद्धी आहे कीं ॥१९॥
शांति क्षमा दया पूर्ण ॥ पाळिजे साधूचें हेंचि लक्षण ॥ स्वप्नामाजी तीव्रपण ॥ ठेवूं नये निजवृत्तीं ॥१२०॥
तरी हा यातें नाहीं योग्य नाथ ॥ नाथपंथा लाविला डाग ॥ कोणता साधू होता मांग ॥ उपदेशिलें ऐशासी ॥२१॥
तरी यातें शिक्षा करुन ॥ दीक्षा घ्यावी हिरोन ॥ ऐसें कोपोंचि जल्पून ॥ धुनीभस्म कवळिलें ॥२२॥
प्रथम गरुडबंधनविद्या जल्पून ॥ स्वर्गी गरुडाचें केलें बंधन ॥ सकळ नुरे चलनवलन ॥ स्वर्गी व्यक्त केला असे ॥२३॥
मग विभक्तास्त्र जल्पून ॥ शिष्य मुक्त केले महीकारण ॥ मुक्त होतांचि सकळ जन ॥ नाथपृष्ठीं दडाले ॥२४॥
तें पाहूनियां मच्छिंद्रनाथ ॥ म्हणे चूर्ण करावे हे समस्त ॥ मग जल्पूनि अस्त्रपर्वत ॥ महानग निर्मिला ॥२५॥
तो पर्वत विशाळपणीं ॥ येता झाला पंथगगनीं ॥ तें नाथें पाहूनि नयनीं ॥ शक्रवज जल्पिलें ॥२६॥
मग तो शीघ्र पाकशासन ॥ अंतराळीं वज्र देत सोडून ॥ तेणें पर्वत झाला चूर्ण ॥ मच्छिंद्रनाथ पाहुनी कोपला ॥२७॥
मग जल्पूनि वाताकर्षण ॥ शक्र पाडिला महीकारण ॥ वज्रकाळीविद्या जल्पून ॥ वज्रालागीं निवटिलें ॥२८॥
तें पाहूनियां नागनाथ ॥ मनीं क्षोभला अति अदभुत ॥ मग वातप्रेरक विद्या त्वरित ॥ मेघास्त्रावरी टाकिली ॥२९॥
तेणें शक्र सावध होऊन ॥ पळूं लागला भयेंकरुन ॥ म्हणे हे प्रतापी गहन दोघे जण ॥ आपुलें काम नसे येथें ॥१३०॥
ऐसें म्हणोनि भयस्थित ॥ शक्र स्थाना पळूनि जात ॥ येरीकडे मच्छिंद्रनाथ ॥ काय करितां पैं झाला ॥३१॥
मग वासवशक्ति अति दारुण ॥ जल्पूनि मंत्रप्रयोगानें ॥ सिद्ध करुनि देदीप्यमान ॥ नागेशभागा पाठविली ॥३२॥
परी ती शक्ति महादारुण ॥ सहस्त्रमित्रतेजेंकरुन ॥ प्रलयकाळींचा जैसा अग्न ॥ शब्द करीत येतसे ॥३३॥
शब्द करितां कडकडाट ॥ खचूनि पडती गिरिकपाट ॥ धरा कांपे जळजळाट ॥ द्विभाग होऊ पाहातसे ॥३४॥
श्वापदें पळती रानोरान ॥ दिग्गजां न मिळे कोठे ठिकाण ॥ पाताळभुवनीं शेष दचकून ॥ मूर्धनीते सरसावी ॥३५॥
एकाचि झाला हलकल्लोळ ॥ महींचे जीव चराचर सकळ ॥ घाबरोनि झाला हडवळ ॥ क्षमेंत स्थळ पाहती ॥३६॥
ऐसा पाहुनि महा आकांत ॥ काय करी नागनाथ ॥ सकळ दैवतें बंधनविद्येंत ॥ जल्पता झाला महाराजा ॥३७॥
तेणें दैवतांचें बंधन समस्त ॥ मग न धावती स्फुरल्या विद्येंत ॥ ऐसी केली गती कुंठित ॥ सकळ अस्त्रशस्त्रांची ॥३८॥
मग हेमाद्रिपर्वत दारुण ॥ अस्त्र योजिलें महादारुण ॥ हेमाद्रि अस्त्र पावोन ॥ नाथें वासवी शक्ती टाकिली ॥३९॥
तें पाहोनियां मच्छिंद्रनाथ ॥ शक्रवज्रालागीं स्तवीत ॥ वरी बंधन झालें सकळ दैवत ॥ अस्त्रविद्या फळेना ॥१४०॥
मग नाना अस्त्रांचें प्रयोग युक्तीं ॥ जपें परी ते सकळ व्यर्थ जाती ॥ मग निःशक्त मच्छिंद्र होवोनि जगती ॥ स्तब्धदृष्टीं पहातसे ॥४१॥
तों येरीकडे नागनाथ ॥ नाना अस्त्रें जल्पोनि त्वरित ॥ पर्वतासमान तक्षक तेथें ॥ अस्त्रविद्येसीं धावले ॥४२॥
मग मच्छिंद्रातें दंशूं धांवती ॥ शतानुशत नाहीं गगती ॥ ते पाहोनि मच्छिंद्रजती ॥ गरुडास्त्र तेव्हां जपतसे ॥४३॥
परी नागनाथें पूर्वप्रकरणीं ॥ केलें होतें गरुडबंधन ॥ तेथें मच्छिंद्राचा योग पूर्ण ॥ व्यर्थ झाला गरुडास्त्रीं ॥४४॥
मग ते सर्प उन्मत्त ॥ येवोनि डंखिती ठायीं नाथ ॥ तेणें मच्छिंद्र हडबडीत ॥ प्राण सोडूं पाहतसे ॥४५॥
मग अंतकाळींचा समय जाणून ॥ चित्त बुद्धी अंतःकरण ॥ काया वाचा तन मन ॥ गुरुचे चरण स्तवीतसे ॥४६॥
स्तवीतसे परी कैशा रीतीं ॥ ऊर्ध्वशब्द उद्धभटगति ॥ म्हणे महाराजा कृपामूर्ती ॥ अत्रिसुता धांव रे ॥४७॥
मी बाळक लडिवाळ जाण ॥ वेष्टलो असें सर्पबंधनें ॥ तरी माये तुजवांचून ॥ कोण सोडवील मज आतां ॥४८॥
हे त्रयदेवअवतारखाणी ॥ मज पाडसाची तूं हरिणी ॥ व्याघ्र बैसला मम प्राणहरणी ॥ ये धांवोन लगबगें ॥४९॥
परम संकटीं पडलों येथें ॥ कैसी निद्रा लागली तूतें ॥ सर्वसाक्षी असोनि जगातें ॥ नेत्र झांकिले मजविषयीं ॥१५०॥
दत्त दत्त ऐसें म्हणोन ॥ शब्द फोडिला अट्टाहस्येंकरुन ॥ नेत्र झाले श्वेतवर्ण ॥ मुखीं हुंदका येतसे ॥५१॥
परी दत्तात्रेयनामेंकरुन ॥ बाहे अट्टहस्यें वचन ॥ ते नागनाथें शब्द ऐकून ॥ साशंकित होतसे ॥५२॥
चित्तीं म्हणे मम गुरुचें ॥ स्मरण हा करितो किमर्थ वाचे ॥ तरी हा कोणाचा शिष्य याचें ॥ नांव विचारुं जावोनी ॥५३॥
मग निकट येवोनि वटसिद्धनाथ ॥ पुसता झाला स्नेहभरित ॥ म्हणे कोण तुम्ही हो दीक्षावंत ॥ गुरु कोण तुमचा ॥५४॥
येरु म्हणे आदश नाथा ॥ नाम मच्छिंद्र तत्त्वतां ॥ प्रसन्न करोनि अत्रिसुता ॥ अनुग्रह घेतला ॥५५॥
तरी यासी नाथपंथ मूळ ॥ मी प्रथमभागीं दत्ताचें बाळ ॥ मजमागें जालिंदर सबळ ॥ दत्तानुग्रहीं मिरवला ॥५६॥
तयामागे भर्तरीनाथ ॥ दत्तशिष्य झाला जगविख्यात ॥ जोंवरी अवनी तोंपर्यत ॥ चिरंजीव मिरवला ॥५७॥
तयामागें रेवणनाथ ॥ दत्तानुग्रहीं प्रतापवंत ॥ जेणें जिंकोनि देव समस्त ॥ विप्रबाळें उठविलीं ॥५८॥
तरी महाराजा नाथपंथांत ॥ मी दत्तात्रेयाचा ज्येष्ठ सुत ॥ ऐसें ऐकोनि वटसिद्धनाथ ॥ मनामाजी कळवळला ॥५९॥
मग सुपर्णाचें सोडून बंधन ॥ गरुडअस्त्र जपे वाचेकारण ॥ ऐसें होतां तत्काळ सुपर्ण ॥ महीवरी उतरले ॥१६०॥
उतरोनि नागकुळ समस्त ॥ होवोनियां भयभीत ॥ तत्काळ विष शोषूनि त्वरित ॥ अदृश्य ते पावले ॥६१॥
असो नागकुळ विष शोषून ॥ अदृश्य झालिया भयेंकरुन ॥ गरुडही उभयतां नमून ॥ स्वर्गाप्रती तो गेला ॥६२॥
येरीकडे नागनाथ ॥ मच्छिंद्रचरणीं माथा ठेवीत ॥ म्हणे तातासमान वडिल भ्रात ॥ गुरु माझा तूं होसी ॥६३॥
मग नेवोनियां स्वस्थानासी ॥ बैसविला आपणापाशीं ॥ गौरवोनि उदार मानसीं ॥ एक मास ठेविला ॥६४॥
यावरी मच्छिंद्र एके दिवशीं ॥ बोलता झाला नागनाथासी ॥ तुवा बंधन द्वारापाशीं ॥ ठेविलें काय म्हणोनियां ॥६५॥
भाविक येती दर्शनातें ॥ तव शिष्य येवों न देती त्यातें ॥ तुज मज कळी याचि निमित्तें ॥ झाली असे महाराजा ॥६६॥
यावरी बोले नागनाथ ॥ मी असतों सदा ध्यानस्थ ॥ जन हे येवोनि अपरिमित ॥ ध्यान माझें भंगिती ॥६७॥
म्हणोनि द्वारीं ठेवितो रक्षण ॥ उपरी बोले मच्छिंद्रनंदन ॥ नाथा हें नव्हे चांगुलपण ॥ भूषणिक आपणासी ॥६८॥
कोण जन ते हीन दीन ॥ व्हावया येती पवित्र पावन ॥ तरी ते द्वार अटक पाहोन ॥ विन्मुख मागें जाताती ॥६९॥
तरी मुक्तद्वार आतां येथून ॥ ठेवीं जगाचें अकिंचनपण ॥ हरोनियां मनोधर्म ॥ रुढमार्गा वाढवीं ॥१७०॥
ऐसें सांगोनि नागनाथासी ॥ मच्छिंद्र जाती तीर्थासी ॥ येरीकडे वडवाळगांवासी ॥ काय करी नाथ तो ॥७१॥
मुक्तद्वार अगार टाकोन ॥ मग दर्शना येती अपार जन ॥ नाना जगाचें अकिंचनपण ॥ फिटोनि मागे जाताती ॥७२॥
ऐसें असतां कोणे एके दिवशीं ॥ चांगुणा संतशिष्य होता त्यासी ॥ तयाची स्त्री पुण्यराशी ॥ मृत्यु पावली मठांत ॥७३॥
तें पाहोनि वटसिद्धनाथ ॥ उठविती तयाचे कांतेतें ॥ तेणें बोभाट वडवाळ्यांत ॥ घरोघरीं संचरला ॥७४॥
मग जयाचे घरीं होत मृत ॥ आणूनि टाकिती मठा प्रेत ॥ उठवूनि नागनाथ ॥ सदना धाडी तयाच्या ॥७५॥
ऐसें होतां बहुत दिवस ॥ संकट पडलें यमधर्मास ॥ मग तो जाऊन सत्यलोकास ॥ विधीलागीं निवेदी ॥७६॥
मग तो मूर्तिमंत चतुरानन ॥ वडवाळांत शीघ्र येवोन ॥ श्रीनाथाचा स्तव करोन ॥ राहविले त्या कर्मा ॥७७॥
यापरी सहा शिष्य त्यातें ॥ सिद्धकळा लाधली नवांतें ॥ ते जगामाजी प्रसिद्धवंत ॥ सिद्धनामीं मिरवले ॥७८॥
चांगुलसिद्ध धर्मसिद्ध ॥ देवसिद्ध भोमसिद्ध ॥ देवनसिद्ध भोमनसिद्ध ॥ कोकिळ सुंदरचक्षू तो ॥७९॥
ऐशा नवसिद्धांमाझारीं ॥ विद्या ओपिली कवित्व साबरी ॥ देव जिंकोनि सत्वरीं ॥ विद्यावरु मिरवले ॥१८०॥
बावन वीरांचे करोनि बंधन ॥ केल्या साबरी विद्या स्वाधीन ॥ ते साबरी विद्या कवित्वरत्न ॥ नवसिद्धांत मिरवती ॥८१॥
एक कोटी एक लक्ष ॥ नागनाथाची विद्या प्रत्यक्ष ॥ परोपकारी सौम्य दक्ष ॥ पीडाकारक नव्हती ॥८२॥
धांवरें खांडुक उसण ॥ टिके किरळ अहिरानैम ॥ वृश्चिकसर्पविषहरण ॥ ऐसी विद्या परोपकारीं ॥८३॥
असो ऐसी विद्या साबरी कवित ॥ नवांनीं प्रगट केली जगांत ॥ यापरी दिवस लोटले बहुत ॥ कथा वर्तली विप्राची ॥८४॥
समाधियोग सरला शेवट ॥ तैं उद्धरिला बहिरंभट ॥ आणि रामाजी भक्त सुभट ॥ हेमकारक उद्धरिला ॥८५॥
तरी त्या कथा पूर्ण भागांत ॥ वदलों भक्तिकथामृतग्रंथांत ॥ या उपरी चरपटीनाथ ॥ श्रवण करावें श्रोते हो ॥८६॥
धुंडीसुत नरहरिवंशीं ॥ मालू तो संतकृपेसी ॥ अवधान विद्ये सावकाशीं ॥ श्रोते तुम्ही अवधारा ॥८७॥
स्वस्ति श्रीभक्तिकथासार ॥ संमत गोरक्षकाव्य किमयागार ॥ सदा परिसोत भाविक चतुर ॥ सप्तत्रिंशत्तमोध्याय गोड हा ॥१८८॥
श्रीपांडुरंगार्पणमस्तु ॥ शुभं भवतु ॥ अध्याय ३७॥ ओंव्या १८८॥
॥ नवनाथभक्तिसार सप्तत्रिंशतितमऽध्याय समाप्त ॥