लेखन : डॉ. कल्पना श्रीधर नागरे, मानसशास्त्रज्ञ
साधारणतः ११ ते १८ वर्षाच्या पर्यंतच्या किशोरावस्थेत अनेक शारीरिक, मानसिक व लैंगिक बदल होत असतात. या अवस्थेत तीव्र स्वरूपाची भावनिकता निर्माण होत असते. लैंगिक बदल आणि सामाजिक बंधने यामुळे किशोर मुले आणि मुलींमध्ये तीव्र स्वरूपाचा तणाव निर्माण होत असतो. किशोरावस्थेत पाऊल टाकताच मेंदूमधून काही संप्रेरके स्त्रवू लागतात. त्यांच्या प्रभावाने मुलांच्या बाबतीत टेस्टोस्टेरॉन आणि मुलींमध्ये इस्ट्रोजेन आणि प्रोजेस्टेरॉन हे हार्मोन्स निर्माण होतात. या हार्मोन्सद्वारे अनेक प्रकारचे शारीरिक आणि मानसिक परिणाम या मुलामुलीत घडवून आणतात. अनेक प्रकारच्या शारीरिक समस्या ही निर्माण होत असतात. तथापि या समस्येचे स्वरूप मूले आणि मुली यांच्या बाबत भिन्न असते. आजच्या लेखात किशोरवयीन मुलींच्या शारिरीक मानसिक समस्येचा घेतलेला हा मागोवा …
किशोरवयीन मुले ही अधिक भावनिक असतात. कोणत्याही मोहात ती सहज अडकतात. शारिरीक आकर्षणाला बळी पडतात. या वयात होणारे प्रेम हे भावनिक परिपक्वततेवर नसून निव्वळ शारिरीक आकर्षण असते. यातून बऱ्याच चुकीच्या गोष्टी घडतात. ही मुले मुली लहानसहान गोष्टींवरून चिंतातुर होतात किंवा संताप व्यक्त करतात. अशा मुलांच्या मानसिक आरोग्याकडे लक्ष देणे गरजेचे असते. यासाठी आई-वडिलांनी किशोरवयातल्या आपल्या मुलीला विश्वासात घेऊन तिच्याशी या विषयावर चर्चा करणंही तितकंच महत्त्वाचं असतं.
किशोर वयोगटातील मुलींमध्ये मासिक पाळी अनियमितता, वजन वाढणं अशा समस्या उद्भवतात. पण त्यावर योग्य वेळी उपाय करणंही गरजेचं असतं.
1. अनियमित मासिक पाळी : जेव्हा मुलीला मासिक पाळी येते, तेव्हा तिच्या हार्मोन्सध्ये बरेच बदल होत असतात. मुलींच्या ‘हायपोथेलॅमी पिटुटॅअरी युअरीन अक्सेस’मध्ये बरेच बदल होतात. जोपर्यंत तो नीट सेट होत नाही, तोपर्यंत समस्या येऊ शकतात. त्यामुळे मासिक पाळीत अनियमितता येऊ शकते. अशावेळी हार्मोन्सची तपासणी करणं गरजेचं असतं. याव्यतिरिक्त, त्यांचं काऊन्सेलिंग केलं तर त्याचाही फायदा होईल. त्यातून ९९ टक्के मुलींची मासिक पाळी नियमित होऊ शकते. त्यासाठी थोडा वेळ जाऊ द्यायचा, युअरीन अक्सेस सेट झालं की ही समस्या आपोआप नियंत्रित होतें.
2. मासिक पाळीत रक्तस्त्राव अधिक होणं : १൦ ते १५ टक्के मुलींमध्ये मासिक पाळीच्या वेळी मोठ्या प्रमाणात रक्तस्त्राव होतो. याला वैद्यकीय भाषेत ‘प्युरिअटी मेजोरेजिया’ असं म्हणतात. अशा परिस्थितीत तपासणी करणं गरजेचं असतं. म्हणजे रक्तात काही दोष आहे का ? रक्त न थांबण्याच्या काही प्रक्रिया आहेत का ? त्यासाठी योग्य तज्ज्ञांचा सल्ला घेणं गरजेचं असतं.
3. वजन वाढणं : ओबेसिटी ( लठ्ठपणा ) हा मुला-मुलींमध्ये झपाट्याने वाढणारा आजार आहे. बऱ्याचदा मासिक पाळी नियमित येत नाही म्हणून हार्मोन्सच्या गोळ्या दिल्या जातात. त्यामुळे मुलींचं वजन वाढू शकतं. शिवाय, हल्लीची मुलं काहीच शारिरीक हालचाल करत नाहीत. म्हणजे मैदानी खेळ खेळत नाही. कारण जास्त लक्ष टेक्निकल गोष्टींकडे वळलेलं आहे. मैदानी खेळ सोडून सतत मोबाईल, टीव्ही, व्हॉट्स अॅप, फेसबुक, टॅब, कार्टून्स हे तासनतास बघत बसतात. त्यावर आई-वडिलांनी नियंत्रण आणलं पाहिजे. धावणे, सायकलिंग असे खेळ खेळणंही गरजेचं आहे. वजन वाढण्याचं दुसरं महत्त्वाचं कारण म्हणजे आहार. फास्ट फूड खाण्याकडे मुलांचा जास्त कल असतो. तळलेले पदार्थ म्हणजे, पिझ्झा, चॉकलेट, बर्गर, पेस्ट्रीज, चिप्स अशा पदार्थांचं अतिसेवन केलं जातं. पण, हे न खाता त्यांनी घरातला सकस आहार म्हणजेच, पोळी-भाजी, फळ, भाजी अशा पदार्थांचं सेवन वाढवलं पाहिजे. त्यासाठी आई-वडिलांनी योग्य त्या सवयी लावणं गरजेचं आहे
4. आई वडिलांची भूमिका महत्त्वाची : आताच्या पिढीला सर्व गोष्टी एका क्लिकवर उपलब्ध होतात. या वयोगटातील मुलं खरंतर खूप निरागस असतात. या वयात शारिरीक, मानसिक आणि भावनिक बदल होत असतात. त्यांना तेवढं माहीत नसतं. त्यामुळे या विषयी आई-वडील आणि पाल्य यांमध्ये चर्चा, संवाद होणं महत्त्वाचं असतं. जर, ते एखाद्या अडचणीबद्दल आई-वडिलांशी बोलले नाहीत, तर ते याबाबत आपल्या मित्र-मैत्रिणींना सांगतात किंवा इंटरनेटवर बघून त्याबद्दलची माहिती काढण्याचा प्रयत्न करतात. त्यावेळेस त्यांना योग्यच माहिती मिळेल असं नाही.
5. वाढतं व्यसनाचं प्रमाण : आई वडिलांशी संवाद होत नसल्यामुळे इंटरनेट किंवा मित्रांच्या साथीने अनेकदा ही मुलं व्यसनाच्या अधीन जातात. त्यातून धूम्रपान, मद्यपान, ड्रग्ज घेण्याचं प्रमाण वाढतं. या व्यतिरिक्त, मुलींमध्ये पिल्स घेण्याचं प्रमाणही वाढतं. त्यामुळे ही आई-वडील, समाज, शैक्षणिक पद्धत सर्वांचीच जबाबदारी आहे की मुलांना आपण कशा पद्धतीने या सर्वांपासून दूर ठेऊ शकतो.
मुलींना होऊ शकतं युरिनरी ट्रॅक्ट इंन्फेक्शन –
अनेकदा मुली खूप घट्ट जिन्स घालतात. त्यामुळे बऱ्याचदा त्या लघवीला जात नाहीत. त्यातून त्यांना युरिनरी ट्रॅक्ट इंन्फेक्शन होऊ शकतं. त्यासाठी कपडे घालण्याबाबतही त्यांना मार्गदर्शन केलं पाहिजे. लूज कपडे घालणे, कपडे स्वच्छ धुऊन घालणे याचबरोबर युरिनरी ट्रॅक्ट इंन्फेक्शन वाटत असेल, तर भरपूर पाणी पिणे, डॉक्टरांचा सल्ला घेऊन उपचार करणे गरजेचं असतं.मुलींमध्ये पॉलिस्टेस्टिक ओव्हेरियनडिसिजचं वाढतं प्रमाण ओबेसिटी, हार्मोनल बदल यामुळे पॉलिस्टेस्टिक ओव्हेरियन डिसीज होण्याचं प्रमाण वाढू शकतं. ओव्हेरिज ( अंडाशय ) मध्ये गाठ ( सिस्ट ) असेल तर ते सोनोग्राफी केल्यानंतर कळू शकतं. याची कारणं लक्षात घेऊन वजन कमी करणं, योगा, डाएट, व्यायाम, प्राणायाम या सगळ्यामुळे याचं प्रमाण कमी होऊ शकतं.
या वयात मुली शरीराने मोठ्या झालेल्या असल्या तरी भावनिक दृष्ट्या परिपक्व झालेल्या नसतात. आपल्या शरीरात होणाऱ्या शारीरिक बदलाबद्दल भावनिक गोंधळ मुलींमध्ये निर्माण होत असतो. पालकांनी त्यांना या बदलंविषयी योग्य ती माहिती देणं गरजेचं आहे. नाहीतर मुली चुकीच्या मार्गाला लागण्याची शक्यता असते. या वयात बऱ्याच मुलींचे चुकीचे पाऊल पडते आणि त्यामूळे त्यांचे संपूर्ण आयुष्य उद्ध्वस्त होऊ शकते यादृष्टीने मुलींच्या शारिरीक समस्यासोबत त्यांच्या मानसिक समस्या जाणून घेणेही आवश्यक आहे. ( उर्वरित पुढील भागात )