लेखन : डॉ. कल्पना श्रीधर नागरे, मानसशास्त्रज्ञ
नमस्कार,
सुप्रसिद्ध अभिनेता सुशांत सिंग राजपूतच्या आत्महत्येने पुन्हा एकदा आत्महत्येचा प्रश्न चव्हाट्यावर आला. आधीही बऱ्याच लोकांच्या आत्महत्येचे प्रकार घडतच आहे. सुशांत सहा महिन्यांपासून नैराश्यावर उपचार घेत होता असे सांगण्यात येते. मागे घोटीत एका सधन घरच्या १८ वर्षीय मुलाने गळफास लावून आत्महत्या केली. असे काय घडले की त्याला इतके टोकाचे पाऊल उचलावे लागले ? आत्महत्यांच्या पार्श्वभूमीवर घेतलेला हा एक आढावा..
आत्महत्या प्रकरण रोजच वाचण्यात येते. सधन, निर्धन आणि दुर्बल घरातील व्यक्तींच्या आत्महत्या म्हणजे हा मानसिक आजार कोणालाही होऊ शकतो. म्हणूनच ह्या आजाराची लक्षणे ओळखून उपाययोजना करणे आवश्यक आहे. नैराश्य किंवा डिप्रेशन हा एक गंभीर मानसिक आजार आहे. यामध्ये, व्यक्ती उदास राहून नकारात्मक विचार त्याच्या मनात सतत येतात. बर्‍याचदा एखाद्या व्यक्तीला परिस्थिती समोर असहाय्य वाटल्याने तो आयुष्य संपवायला लागतो. अशी उदासीनता आलेल्या व्यक्तीला सामान्य आयुष्य जगणे कठीण बनते. यामुळे मानसिकच नव्हे तर शारीरिकही नुकसान होते. यामध्ये पुरुष, स्त्रिया आणि मुलांमध्ये भिन्न लक्षणे असू शकतात. परंतु नैराश्यग्रस्त असणारा प्रत्येक रुग्ण एखाद्या परिस्थितीत अडकला की तो एकटा पडतो. जानेवारी महिन्यात जगात 26 कोटी लोक डिप्रेशनमध्ये असल्याचं समोर आलं आहे.
नैराश्य / अवसादाची लक्षणे
अवसादाची विविध लक्षणे आहेत,जी इतरांना किंवा स्वतःलाही ओळखू येतात. तथापी, यापैकी काही लक्षणे उपस्थित अवसादाच्या अस्तित्वाची पुष्टी करत नाहीत. हे लक्षणे भिन्न लोकांमध्ये वेगळ्या तीव्रतेची असू शकतात.
वर्तनातील लक्षणे
१. छंदांमध्ये रस कमी होणे.
२. दैनंदिन जीवनाच्या कामांमध्ये मन न लागणे.
३. जवळच्या कुटुंबीयांशी संवाद कमी होणे
४. एखाद्या गोष्टीवर लक्ष केंद्रित करताना अडचण येणे.
५. सतत विचलित, स्थिर राहणे किंवा कार्य पूर्ण करणे अशक्य होणे
६. एकलकोंडेपण्याला प्राधान्य देणे
७. काहीही आठवण्यास अडचण.
८. झोपी जाण्यात अडचण. (अधिक वाचा – अनिद्रेवरील उपचार) अत्यधिक झोपणे
शारीरिक लक्षणे
१. कमी ऊर्जा.
२. सतत थकवा.
३. कमी बोलणे किंवा अत्यधिक हळू बोलणे
४. भूक कमी होणें.
५. अत्यधिक झोपणें.
६. अचानक वजन कमी होणे ( हे खाण्याच्या विकृतीचेही सूचक असू शकते ).
७. डोकेदुखी.
८. स्पष्ट शारीरिक कारणाशिवाय पचनाच्या समस्या.
आकड्या किंवा अंगदुखी (अधिक वाचा – स्नायूंच्या आकड्या)
मानसिक लक्षणे
१. सतत निराशा
२. अत्यधिक दोषी वाटणे
३. काळजी
४. निराश किंवा अनुपयोगी वाटणे
५. आत्महत्या किंवा स्वत:ला इजा पोचवण्याचा विचार येणे
त्रस्त किंवा उत्तेजित वाटणे
६. आनंददायी उपक्रमांमध्ये स्वारस्य कमी करणे
नैराश्याचे कारण
नैराश्यात जाण्याची अनेक कारणे असू शकतात. जर कुटुंबातील एखादी व्यक्ती आधीच नैराश्यात असेल तर बालपण, मेंदूची रचना, वैद्यकीय स्थिती, मादक पदार्थांची सवय, जवळच्याचा मृत्यू, नात्यातील समस्या, योग्य गोष्टींचा अभाव, नोकरीची समस्या, कर्ज ही कारणं असू शकतात. जवळच्या मित्राचा किंवा नातेवाईकाचा मृत्यू किंवा अचानक जाणं या घटना एखाद्या व्यक्तीला नैराश्यात आणतात.
नैराश्यावरील उपचार
अवसादाच्या अनुभवत असलेल्या तीव्रतेच्या आधारे, खालील वेगवेगळ्या उपचारांचा क्रम केला जाऊ शकतो.
■ सौम्य अवसाद ■
सौम्य किंवा प्रारंभिक अवस्थेतील नैराश्यात व्यवस्थापन समाविष्ट आहे
व्यायाम
अवसादाच्या लक्षणांमध्ये सुधारणा करण्यासाठी नियमित व्यायाम खूप उपयोगी होऊ शकते. दैनिक व्यायाम केवळ मूड सुधारत नाही तर एक व्यक्ती सक्रिय राहण्यासही मदत करतो. सौम्य ते मध्यम अवसादाने ग्रस्त असलेल्या लोकांसाठी हे खूपच उपयोगी ठरते. चिकित्सक दररोज 30 मिनिट ते एक तास दररोज व्यायाम करण्याची शिफारस करू शकतात,
स्व-काळजी
सौम्य अवसादाशी विशेषत:जीवनातील एखाद्या शोकप्रसंगाचे संबंध असल्यास, सल्लागार स्वत: ची काळजी घेण्याची शिफारस करु शकतात.
■ सौम्य ते मध्यम अवसाद ■
जर अवसाद मध्यम असेल, तर विविध प्रकारच्या उपचारांची शिफारस केली जाते. संज्ञानात्मक वर्तणूक उपचार व्यक्तीच्या विचारांवर लक्ष केंद्रित करण्यासाठी आणि व्यक्तीच्या विचारसरणीत बदल करण्यास आणि त्यांना अधिक सकारात्मक आणि आशावादी असण्यास मदत करण्यास प्रोत्साहित करते.
समुपदेशन
समुपदेश हा मध्यम अवसादावर उपचार करण्याचाच एक मार्ग आहे. प्रत्येक समुपदेशन सत्र भावनात्मक उभारीसाठी एक माध्यम म्हणून कार्य करू शकतो. जे अवसाद हाताळण्यात रुग्णाला मोठ्या प्रमाणात मदत करू शकेल.
■ मध्यम ते गंभीर अवसाद ■
मध्यम ते गंभीर अवसादासाठी, उपचारांचे विविध क्रम आहेत जे उपयोगी होऊ शकतात, उदाः
एंटिडेप्रेसेंट
एंटिडेप्रेसेंट औषधे सामान्यतः गोळ्यांच्या स्वरूपात उपलब्ध असतात. ही औषधे न केवळ चिंता कमी करतात, तर त्या व्यक्तीला आनंदी होण्यासाठीही मदत करतात. वेगवेगळ्या प्रकारचे एंटिडेप्रेसेंट उपलब्ध आहेत जे वेगवेगळ्या प्रकारचे अवसाद हाताळतात.तथापी, या औषधांचे काही दुष्परिणाम असू शकतात. म्हणून रुग्णाने ते डॉक्टरांच्या सल्ल्यानेच घेणे आवश्यक आहे. ( उर्वरित भाग २ उद्या प्रकाशित करण्यात येईल. )